Millət vəkili, Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, akademik Nizami Cəfərov AzVision.az oxucularının suallarını cavablandırır.


Murad:

- Zəhmət olmasa hörmətli Nizami Cəfərovdan soruşa bilərsinizmi, Atatürkün gizli vəsiyyəti mövcuddurmu? Mövcuddursa, orada hansı məlumatlar öz əksini tapıb? O vəsiyyətnamə ki, 2013-cü ildə üzərindən gizlilik qərarı qalxmalı idi.



- Atatürklə bağlı biz müəyyən tədqiqatlar aparmışıq. Ümumiyyətlə, hər bir böyük siyasi liderin fəaliyyətində, ideyalarında gizli məqamlar olur. Bu cür vəsiyyətlərin olması mümkündür. Amma təbiidir ki, o barədə bizim məlumatımız yoxdur. Əgər məlumatımız olsa idi, gizlin olmazdı ki.

Atatürk çox böyük şəxsiyyətdir. Onun mübarizə yolunu nəzərdən keçirdəndə görürsən ki, olduqca diplomatik gedişlər edib. Məsələn, müəyyən bir dövrdə Atatürk Türkiyə Cümhuriyyətini əsas götürüb və türk dünyasının birliyi uğrundakı mübarizələrdə iştirak etməyib. Onun ömrünün sonlarına doğru dediyi çox məşhur sözləri var ki, `Sovetlər birliyi bu gün bizim dostumuzdur. Bizim bu dostluğa ehtiyacımız var. Amma biz heç zaman yaddan çıxarmamalıyıq ki, sovetlər birliyinin tərkibində bizim qardaşımız olan türk xalqları var, onlarla əlaqəni kəsməməliyik. Körpüləri sağlam saxlamalıyıq. Dil bir körpüdür, mədəniyyət bir körpüdür`. Yəni Atatürkün bu müddəalarla çıxış etməsi gəlib onun həyatının sonrakı dövrünə düşür. Bu mənada ola bilsin, bir çox məqamlar var... Zaman keçdikcə müəyyən məsələlər ortaya çıxır, amma bütün hallarda Atatürkün böyüklüyü göz qabağındadır.


Samir Quliyev:

- Salam Nizami müəllim. Lütfən, bu məsələyə bir aydınlıq gətirin. Rəsmi xəbərlərin dilində olan `-mışdır- müşdür` şəkilçiləri düzgündürmü? Düzgündürsə, niyə rəsmi dil ilə danışıq dilinin arasında belə fərq var?



- Bəli, o tipli problemli məsələlər var. Deyək ki, bir yerdə yazırlar `xoş gəlibsiniz`, bir yerdə yazırlar `xoş gəlmisiniz`, bir yerdə də yazırlar ki, `xoş gəlmişsiniz`. Bunlar üslub xüsusiyyətləridir. Yəni demək olmaz ki, hansısa səhvdir və ya hansısa doğrudur. Bu, dilin yaratdığı variantlardır. Bunlardan istifadə oluna bilər. Amma ümumi bir qayda var ki, mümkün qədər lakonik deyilən ifadələr daha uyğun hesab olunur.

Rəsmi dilin, bədii dilin , publisistik dilin, danışıq dilin öz xüsusiyyətləri var. Daha demokratik olan danışıq dilidir. Amma bu gün biz hiss edirik ki, bəli, köhnə vaxtlarda daha çox yazı dilinə maraq var idi, biz çalışırdıq ki , düzgün, doğru danışaq və danışığmız yazıya əsaslananda hesab edirdik ki, bu, ədəbi dildir. Amma artıq dünya belədir ki, daha çox danışıq dilinə əsaslanırıq. Bir vaxtlar televiziya çıxışlarında məcbur edirdilər ki, çıxış edən yazsın, sonra yazdığını oxusun. Amma indi əksinədir. İndi əvvəl danışılır, sonra yazılır. Yazılı mətbuatda daha çox danışıq dilinin xüsusiyyətləri gedir.

Kamil:
- Əli Əliyev necə insandır?



- Kimdir ki? Elə bir adam tanımıram.


Vüsal Məmmədov:

- Nizami müəllim, Azərbaycan mediasının dili və üslubunda sizi ən çox narazı salan nədir?



- Ən çox məni narahat edən odur ki, bu gün Azərbaycan dili daha çox publisistik üslubda inkişaf edir. Dilin pozulması da ən çox publisistik üslubda olur. Harada ki, inkişaf var, pozulma da orada çox olur. Ona görə ki, bədii üslubu yaradan yazıçılardır. Bunlar peşəkarlardır. Elmi üslubu yaradan alimlərdir. Bunlar da peşəkarlardır. Rəsmi üslub da peşəkarların əlindədir. Yəni qanunların, qaydaların, sənədlərin dilini bilməyən o işlə məşğul ola bilməz.

Publisistik üslub daha canlıdır. Hamı bu işlə məşğuldur. Ona görə də, istər-istəməz burada nöqsanlar da çox olur. Amma inkişaf da güclüdür. Çünki demokratiya olan yerdə inkişaf həmişə var.

Ən çox narahat edən bizim mətbuatda dilin məqsədsizliyidir. Yəni təfəkkürün normal olmamasıdır. Yazını oxuyursan, bilmirsən nə deyir. Çünki özlərinin də deməyə sözü olmur. Bax, bu, ən çox narazılıq doğurur. Bu, dili bir növ məzmunsuzlaşdırır. Dilin enerjisi olmur. Bu, ən böyük təhlükədir.


Sevda:
- Mehriban Ələkbərzadə haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Quruluş verdiyi bir sıra tamaşalarında iştirak etmişəm. Bu gün Azərbaycanın ən güclü rejissorlarından biridir. Həm teatrda, həm də kinoda çox istedadlı, peşəkar, müasir zövqlü, milli təfəkkürlü bir insan və rejissordur. Xüsusilə onun Azərbaycan xanlıqları, tariximizin mürəkkəb dövrləri ilə bağlı çoxlu telefilmləri oldu. Yəni dünya miqyasına çıxarılacaq bir rejissordur.


Ceyhun:
- Salam, Nizami müəllim. Sizə üç sualım var:

1) Sizin 80–ci illərin yaradıcılığına münasibətiniz necədir? Azad Qaradərəlinin “Şəhərcik”, Aslan Quliyevin “Ağrı” romanları ilə tanışsınızmı?



- Təəssüf ki, o romanlarla tanış deyiləm. Amma həmin müəlliflərin əsərlərini, hekayələrini oxumuşam.

Ümumiyyətlə, 80-ci illərdə bizdə ədəbiyyata güclü nəsil gəlmədi. Məsələn, 60-cı illərdə ədəbiyyata gələnlər böyük inqilablar etdilər. Məsələn, İsa Hüseynov, Anar, Elçin... - bunlar ədəbiyyatda həqiqətən yeni hadisə oldular. 70-ci illərdə ədəbiyyata gələnlər də, belə deyim ki, xoşagələn, normal, təsirli bir ədəbiyyat yaratdılar. Amma ədəbiyyata 80-ci illərdə gələnlər o qədər də güclü olmadı. 90-cı illərdə gələnlər də həmçinin.

Maraqlıdır ki, bu gün də ədəbiyyatımızda ən gözəl əsərləri 60-70 ci illərdə gələnlər yaradır. Bu gün də görürsən ki, poeziyada Nəriman Həsənzadədir, Fikrət Qocadır, Ramiz Rövşəndir, Çingiz Əlioğludur , Məmməd İsmayıldır, nəsrdə də bayaq dediklərim...


2) Belə bir fikir var ki, Azərbaycan ədəbiyyatını 3 qüvvə formalaşdırıb: dərvişlər, polkovniklər, komsomollar. Bu fikrə munasibətiniz?



- Maraqlı fikirdir. Həqiqətən bizim ədəbiyyatda sufizmdən gələn zəngin ənənəmiz olub. Bu gün də yeni nəsildə elə şairlər var ki, özlərini dərviş adlandırırlar. `Polkovniklər` deyəndə Abbasqulu Ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov nəzərdə tutulur. Bunlar da çox intellektli, səviyyəli bir ədəbiyyat gətirdilər. `Komsomolçular` deyəndə başda Səməd Vurğun gəlir, o da bir ədəbiyyat yaratdı. Bu, maraqlı bölgüdür. Amma çoxlu sayda bu cür bölgülər vermək olar.

- Dilimizin həqiqi adı nə olmalıdır? Zərdabi, Mirzə Cəlil, Rəsulzadə, Nərimanov, Əli bəy Hüseynzadə `türk dili` deyiblər, indi niyə `Azərbaycan dili` işlədirik? Stalin bizə daha əzizdir, yoxsa adını sadaladığım şəxsiyyətlər?



- Siyasi-ideoloji yox, elmi baxımdan yanaşsaq, Azərbaycan dilinin adı “Azərbaycan dilinin türkcəsi” və yaxud “Azərbaycan türk dili” olmalıdır. Türk dilləri artıq bölünüb, parçalanıblar. Ona görə biz `Türkiyə türkcəsi` də deyirik. Atatürkün xidmətidir ki, `Osmanlı dili`nin adını dəyişib etdi “türk dili”. İndi biz də dilimizin adına `türk dili` desək, bu, məntiqi baxımdan doğru deyil. Amma `Azərbaycan dili` adı da coğrafi bölgünün əsasında yaranıb. Hələ Stalindən də çox-çox qabaq Məhəmməd Ağa Şahtaxtlı `Azərbaycan dili` terminini işlədirdi. 19-cu əsrin sonu - 20-ci əsrin əvvəllərində belə bir ifadə formalaşmışdı. Bu, məqbuldur, çünki bu cür hadisələr var: məsələn, Çin dili - həm ölkənin, yerin adıdır, həm də dilin.

Hər halda, heç kim etiraz etmir ki, kimsə `Azərbaycan türkcəsi` sözünü işlətsin, kimsə də etnik-milli hissələri coşsa, lap `türk dili` desin. Buna heç kim etiraz etmir. Ancaq “Azərbaycan dili” adını Stalin verdi demək, düzgün deyil. Stalin sadəcə olaraq, məsləhətləşib və bu adın verilməsini məqbul hesab edib. Təbii ki, məqsəd Azərbaycanı Türkiyədən və türk dünyasından ayırmaq idi. Doğrudur, bu adda bir müstəqillik, özünəməxsusluq da var. Düşünürəm ki, artıq dilimizin bu cür adlanmasının heç bir təhlükəsi yoxdur. Həm də nəzərə alaq ki, bu ad bizim üçün `Azərbaycan` sözünü doğmalaşdırır.

Elnarə:
- Nizami müəllim, 10-11- ci siniflər üçün ədəbiyyat dərslikləri niyə çətin dildə yazılıb? Cümlələr qurtarmaq bilmir.

- Biz kifayət qədər güclü müəlliflər kollektivi ilə 10-11-ci siniflərin həm proqramını yaratdıq, həm də yeni dərsliyini. Burada sadə və mürəkkəb məqamlar var. Bu yaxınlarda yenə təkmilləşmə işi apardıq. Çətin məqamları çıxardıq, normal bölgülər verdik. Ədəbiyyat tarixinin bölünməsini ilk dəfə biz həyata keçirdik. O vaxta qədər ədəbiyyatımız belə bölünürdü: 11-12-ci əsr, 13-14-cü əsr ədəbiyyatı və s. Bu, düzgün bölgü deyildi. Həddindən artıq texniki idi. Amma biz qədim, orta, yeni, ən yeni dövrlərə ayırdıq. Azərbaycan intibahı haqqında məsələni qoyduq. Nə qədər mübahisəli olsa da, hər halda, ədəbiyyatımızı dərk etmək baxımından bu anlayış bizə çox şey verir.

Orada çoxlu əsər adı, rəqəmlər , tarixlər var idi, onları bir qədər azaltdıq. Cümlələri bir az qısaltdıq. Bilirsiniz, həddindən artıq sadə də olmaz. Çünki orta məktəbin yuxarı sinfindən söhbət gedir. Dərsliklər bütün sinfin orta səviyyəsini yox, ən yüksək səviyyəni nəzərə alaraq yazılır. Çünki elə olmalıdır ki, əla qiymət alan uşaq o səviyyədə olsun. Kimsə bir az aşağı qiymət alacaqsa, o da təbiidir. Dərsliyi həddindən artıq sadələşdirsək, onda lazımı informasiyanı vermək, intellekti tərbiyə etmək, səviyyəni aşılamaq çətin olar.

Bir də ki, orta məktəb təkcə dərslikdən və şagirdlərdən ibarət deyil. Həm də müəllimlərdən ibarətdir. Onlar, təbii ki, o mürəkkəb məqamları izah etməlidirlər.


Oxucu :
- Gənc yazarlarn arasında oxuduğunuz varmı? Necədirlər?



- Desəm ki, davamlı şəkildə oxuya bilirəm, elə deyil. Daha çox poeziyanı oxuyuram. İndi gənc olmasalar da, Yunus Oğuzun tarixi romanlarının hamısını oxumuşam , haqqında yazmışam. Aqil Abbasın yazdıqlarını oxuyuram. Sonrakı gəncləri nisbətən az oxuyuram. Təsadüfən, haradasa, kimsə kitabını bağışlasa, tanış oluram. İndi mənim yaşım elədir ki, vaxt problemi də var. Yəni əvvəlki qədər oxuya bilmirəm. 70-80-90-cı illərdə `Azərbaycan`, `Ulduz` jurnallarının, `Ədəbiyyat qəzeti`nin elə nömrəsi olmurdu ki, diqqət ilə nəzərdən keçirməyim. İndi daha çox belədir ki, hansı gənc yazarın əsəri haqqında mətbuatda çox danışırlarsa, çalışıram onları tapıb oxuyum.

Vüsal :

- Nizami müəllim, rubrikada iştirakınız üçün təşəkkürlər. Mən Sizin nəşr etdirdiyiniz kitablarla tanışam və sizə böyük hörmətim var. Bilmək istərdim, parlamentdəki fəaliyyətiniz elmi araşdırmalarınıza mane olmur ki? Ümumən gündəlik enerjinizi daha çox millət vəkili fəaliyyətinə sərf edirsiniz, yoxsa elmi araşdırmalara, bədii yaradıcılığa?



- Desəm ki, mane olmur, düz olmaz. Bir vaxtlar daha çox işləyirdim, daha çox yazırdım, o zaman çap olunmaq problemi var idi. İndi çap olunmaq problemi yoxdur. Amma vaxt imkan vermir ki, müəyyən məsələlərin üzərində bir az da işləyək.

Elə elm adamları var ki, onlar daha çox `kabinet alimləri`dir. Yəni yazırlar, amma həyata çıxmırlar. Mən son vaxtlar dilin, ədəbiyyatın, mədəniyyətin praktik işlərilə məşğul olmağa, dildə gedən hadisələri izləməyə, gənc almlər hazırlamağa daha çox çalışıram. Bunun üçün də vaxtilə oxuduqlarım, apardığım araşdırmalara mənə kömək edir. Yəqin, vaxt gələcək ki, daha millət vəkili olmayacağam, daha çox elmlə məşğul olacağam.

İsa :
- Nizami müəllim, nə zaman qalstuk taxacaqsınız?



- Qalstuk taxmamağım hansısa bir iddiadan irəli gəlmir. Sadəcə olaraq, təbiətim belədir. Mən tək qalstuk deyil, hətta saat da taxmıram. Yalnız Prezidentlə görüşlərdə qalstuk taxıram. Hərdən özüm də fikirləşirəm ki, niyə qalstuk taxa bilmirəm. Amma cavab tapa bilmirəm.

(Ardı BURADA)

Şahanə Rəhimli
Nuran Məmədov
AzVision.az