- Tarixən elə dövrlər olub ki, ərzaq istehsalı istehlakı üstələyib. Bunun əksi də baş verib. Uzunmüddətli götürsək, vəziyyət 2008-ci ilə qədər balanslaşdırılmışdı, yəni bir neçə məhsuldar il qeyri-məhsuldar illə əvəz olunsa da, ərzaq ehtiyatları bu dalğalanmaları tənzimləməyə imkan verdi. Qlobal böhranın indiki formasının başlanğıc nöqtəsi, yəqin ki, qlobal iqtisadi böhranla yadda qalan 2008-ci ildən götürülməlidir. Onda böyük ölkələrdə pulun həcmi kəskin artdı və ərzaq məhsullarının qiymətlərini yüksəltməyə başladı. Böhran kənd təsərrüfatı istehsalının azalmasına səbəb oldu, odur ki, 2008-ci ildən sonra ərzaq qiymətlərinin ümumilikdə artması tendensiyası müşahidə olunur. Kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbin artması planetin ayrı-ayrı bölgələri – Çin, Hindistan və Rusiya ilə məhdudlaşır. Digər dövlətlər hələlik əhəmiyyətli deyil. Ərzaq böhranı indiki formada artıq 15 ilə yaxındır ki, davam edir.

- Rusiya-Ukrayna münaqişəsi və Qərbin Rusiyaya qarşı iqtisadi müharibəsi niyə dünya ərzaq sisteminə güclü təsir göstərdi?
- Bunun bir neçə səbəbi var. Birincisi, nəzərə alaq ki, fermerlər üçün çox uğurlu 2020-ci ildən sonra bütün dünyada, o cümlədən Rusiya və Ukraynada 2021-ci il elə də uğurlu olmadı. Taxıl istehsalı orta hesabla 10-15% azaldı və hər iki dövlət 2022-ci ilə daha kiçik ehtiyatlar və ixrac həcmləri ilə daxil oldular.
İkincisi, təbii ki, davam edən hərbi əməliyyatlar şəraitində builki məhsulun necə olacağına dair bazarda yüksək əminlik var. Skeptiklər 2022-ci ildə Ukraynanın ixracatını praktiki olaraq sıfırlayırlar, odur ki, Ukraynanın dünya bazarına tədarük etdiyi məhsulları hesabdan silmək lazımdır. Xatırladım ki, Ukrayna hazırda orta hesabla 26 milyon ton taxıl istehsal edir və bunun 15-17 milyon tonunu satır. Bunları dünya bazarından çıxaranda istər-istəməz hamı narahat olur. Eyni sözləri Rusiya haqqında da demək lazımdır. Hərçənd, Rusiya hökuməti bəzi obyektiv əlamətlərə görə, 2022-ci ilin də 2020 qədər uğurlu olacağını deyir. Ona görə də, Moskvada xüsusi narahatlıq yoxdur. Əsas problem Ukraynada taxıl istehsalı və Rusiyanın öz taxılını Qara dəniz boğazları vasitəsilə ixrac edə bilməsilə bağlıdır.

- Bəs Rusiya və Ukrayna buğdası idxalçılarından ilk növbədə hansı ziyan çəkəcək?
- Dünya buğda bazarı coğrafi seqmentlərə bölünüb. Buna görə də, Rusiya öz taxılını ənənəvi olaraq məhdud sayda ölkələrə, ilk növbədə Yaxın Şərqə tədarük edir. Bu gün Rusiya buğdasının ən böyük istehlakçısı Misirdir, lakin Şimali Afrikanın digər ölkələrinə də böyük ixracat var. Ona görə də, yəqin ki, birinci zərər çəkən bu regionun ölkələri olacaq. Amma bazar hər halda bir-biri ilə bağlıdır və bu o deməkdir ki, Misirə başqa taxıl satanlar olacaq. Rusiya taxılını Avropa taxılı ilə əvəz etmək olar, baxmayaraq ki, onu yeni marşrutlarla tədarük etmək bahalı və logistik baxımdan daha çətin ola bilər. Təklifin bir yerdə azalması digər ölkələrin bazarlarına da həm tələb, həm də təklif baxımından təsir edəcək, hətta bu ölkələr tarixən heç vaxt Rusiya və Ukrayna taxılını almamış olsalar belə.

- Avropa dünyanın ən böyük taxıl ixracatçılarından biridir. Ukrayna və Rusiya buğdasının idxalçıları avropalıların dəstəyinə arxalana bilərmi?
- Hər şeyi gözləmək olar. Fakt budur ki, son 30 ildə avropalılar taxıl istehsalını israrla azaldırlar. Avropa İttifaqında Brüsselin maliyyələşdirdiyi xüsusi proqramlar var ki, onlara əsasən taxıl istehsal etməmək üçün fermerlərə əlavə maaş verilir. Tələbat olmadığı üçün Avropada məhsul itkisinin səviyyəsi rekord həddədir. Bu səbəbdən də, prinsipcə, Avropanın bazarlara taxıl tədarükünü artırmaq potensialı kifayət qədər böyükdür. Problemlər var və onlar bundan ibarətdir ki, tarixən Avropada taxıl istehsalına subsidiya verilib. 2008-ci ilə qədər, daha doğrusu, ondan da əvvəl, təxminən 21-ci əsrin əvvəllərində ABŞ Aİ-ni taxıl fermerlərinə subsidiyaları azaltmağa məcbur etdi. Avropalılar da azaltmağa, taxıl istehsalından uzaqlaşmağa, keçmiş əkin sahələrinin yerində “yaşıl turizmi” inkişaf etdirməyə başladılar. Buna görə də, Avropada taxıl istehsalının sürətlə artması ilə bağlı çətinliklər yarandı. Problem onunla bağlıdır ki, avropalılar daha çox istehsal edə bilərlər, amma istəmirlər. Çünki indi fermerləri daha çox məhsul istehsal etməyə məcbur etsələr, onlar Avropa İttifaqı rəsmilərindən subsidiyaları artırmağı tələb edəcəklər. Aİ isə Vahid Kənd Təsərrüfatı Siyasəti naminə vəsaitlərin öz büdcəsi vasitəsilə yenidən bölüşdürülməsini daim artıra bilməz.

- Hindistan buğda idxal edən 30-a yaxın ölkədə, o cümlədən, Azərbaycanda Rusiya və Ukraynanı əvəz etməyə çalışır. Onun bu sahədəki kənd təsərrüfatı potensialını necə qiymətləndirirsiniz?
- Təkcə buğda sahəsindən danışırıqsa, o zaman qeyd etmək lazımdır ki, dünyada ən böyük buğda istehsalçıları Çin və Hindistandır. Üçüncü yerdə Rusiya Federasiyası, ondan sonra isə ABŞ gəlir. Bir neçə rəqəm söyləmək istəyirəm. Ötən il Çin 134 milyon ton, Hindistan 107 milyon ton, Rusiya 83 milyon ton taxıl istehsal edib. Ancaq unutmaq olmaz ki, Hindistanın əhalisi Rusiya əhalisindən 10 dəfə çoxdur, həm əhalini, həm də heyvanları təmin etmək üçün taxıla kəskin ehtiyacı var. Hindistanın texniki baxımdan ixrac potensialı var, dünya buğda bazarına nəsə təklif edə bilər. Amma Hindistan hökuməti bu buğdanı daxili bazarda nə ilə əvəz edəcəyi barədə düşünməlidir. Buna görə də, bir sıra ekspertlər Hindistanı ciddi ixracatçı saymırlar. Amma Hindistan dənli bitkilərdən təkcə buğdanın deyil, həm də qarğıdalı kimi digər məhsulların xalis idxalçısıdır. Buna görə də, Hindistan müəyyən həcmdə ixrac edə bilər, lakin on milyonlarla ton deyil, milyonlarla ton.

- Qazaxıstan ehtiyacı olan ölkələrə buğda və günəbaxan yağı tədarükü baxımından Ukraynanı əvəz edə bilərmi?
- Qazaxıstanın buğda istehsalı sahəsində ciddi potensialı var. Qazaxıstan hər il 13 milyon ton buğda yetişdirir, rəsmi statistikaya görə, təxminən 7 milyon ton taxıl ixrac edir. Amma əkin sahələrinin bir hissəsindən istifadə olunmur, SSRİ-nin dağılmasından sonra bir çox sahələr dövriyyədən çıxarılıb, odur ki, texniki baxımdan taxıl bazarında öz payını artırmalıdır. Amma Qazaxıstan hökuməti bunu niyə etməli olduğunu bilməlidir, çünki taxıl bazarı daimi dalğalanma vəziyyətindədir, artım və tənəzzül dövrləri var. Ona görə də bu, kifayət qədər riskli addımdır. Bununla belə, Qazaxıstan taxıl ixracı üçün əhəmiyyətli potensiala malikdir, istənilən halda qonşu dövlətlərə əhəmiyyətli həcmlər ixrac edə bilər.
Qazax günəbaxan yağına gəlincə, burada biz balansı sıfır olan bir dövlətlə qarşılaşırıq. Qazaxıstan ildə 147 min ton rafinə olunmuş, 183 min ton rafinə olunmamış yağ istehsal edir. Bu məhsulun təxminən 15%-ni ixrac edir, ancaq eyni həcmdə də əsasən Rusiyadan alır. Ona görə də, Qazaxıstan üçün günəbaxan yağı istehsalının artırılması həlli vacib problemdir. Onlar hələ ki bunu problem saymırlar, odur ki, əvvəlcə bu vəzifəni dərk etməli, formalaşdırılmalı, sonra həllinə keçməlidirlər. Axı tarixən planetin bir çox bölgələrində günəbaxan yağının mövcudluğundan belə xəbər tutmayıblar, əhali pambıq, kolza, zeytun və s. yağlardan istifadə edib. Ona görə də, günəbaxan yağı bazarları əsasən Avropadadır, ancaq bitki mənşəli yemək yağlarının qlobal bazarı ilə müqayisədə nisbətən kiçikdirlər, onlar genişləndirilməli, istehsalçılar üçün əlavə stimullar yaradılmalıdır. Bu gün günəbaxan yağı bazarında şəksiz lider hər il 1 milyon tondan çox rafinə olunmuş yağ, 2,5 milyon tona yaxın rafinə olunmamış yağ istehsal edən Ukraynadır. Təxminən 320 min ton yağı olan Qazaxıstan Ukrayna ilə müqayisədə kiçik oyunçudur. Amma əlverişli şərait yaradılsa, Qazaxıstan hər il on minlərlə ton günəbaxan yağı ixrac edə bilər.

- Qazaxıstanın dünya bazarına buğda, günəbaxan yağı ixracının həcmini artırmaq niyyəti varmı? Bildiyimə görə, Qazaxıstanın buğda üçün ixrac kvotası var...
- Kvota Avrasiya İqtisadi İttifaqından kənardadır, Aİ-də malların, o cümlədən ərzaqların hərəkəti sərbəstdir. Amma Qazaxıstanın da Ukrayna kimi Aİ ilə münasibətlərində problem var. Vaxtilə Brüssel onlara günəbaxan yağının idxalı üçün illik kvotalar ayırırdı və bu kvotalar yanvar ayı ərzində seçilirdi, sonra isə bu ölkələrin istehsalçıları il boyu düşünürdülər ki, dünyanın başqa harasında bitki yağı satmaq olar. İndi Aİ-də günəbaxan yağının kəskin çatışmazlığı, ona böyük tələbat var, qiymətlər qalxıb. Bu istehsalçı üçün ideal, istehlakçı üçün isə, təbii ki, arzu olunmayan vəziyyətdir. İstehsalçı bu durumda günəbaxan və yağ istehsalına sərmayə qoymağa tələsə bilər. Bu sahədə investisiya ilə istehsal arasındakı məhsuldarlıq dövrü digər sənaye sahələrinə nisbətən daha qısadır. Ona görə də hesab edirəm ki, ixracı artırmaq üçün Qazaxıstanda günəbaxan yağı istehsalının 2 il ərzində artırılması realdır.

- Xəzəryanı ölkələr gözlənilən ərzaq böhranının nəticələrini necə minimuma endirə bilərlər? Belə şəraitdə hansı məsələləri həll etmək lazımdır?
- Bu vəziyyətdə istənilən hökumətin həyata keçirməli olduğu kifayət qədər standart tədbirlər toplusu var. Əgər ümumidən xüsusiyə keçsək, o zaman ümumi - hər hansı qiymətdən asılı olmayaraq kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaqdır. Bu, milli, o cümlədən, ərzaq təhlükəsizliyi baxımından aksiomdur və hazırda dövlət idarəçiliyi dərsliklərində xərclərdən asılı olmayaraq, istənilən dövlətin yerli istehsalı inkişaf etdirməsi tövsiyə olunur. Çünki ərzaq təhlükəsizliyinin ən etibarlı təminatıdır.
Amma bu tövsiyədən kənara çıxsaq, bəzi dövlətlər iqlim səbəbindən müəyyən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edə bilmədiklərinə görə, iki əsas istiqamət var. Birincisi: bazarlara tədarükün təmin edilməsi üçün strateji kənd təsərrüfatı məhsulları ehtiyatının yaradılması. Bu təəccüblü səslənir, lakin dünya taxıl ehtiyatlarının yarısı Çindədir. Çin ərzaq təhlükəsizliyindən narahat olaraq buğda və digər taxıllar üçün nəhəng anbarlar tikir. Çin bu gün dünya əhalisinin beşdə birini təşkil edir və ərzaq ehtiyatının yarısı ondadır. İkincisi, hökumətlər ölkəyə ərzaq idxalını təşviq etmək üçün şərait yaratmalıdırlar. Başqa sözlə, mühüm ərzaq məhsullarının idxalının subsidiyalaşdırılması sistemindən söhbət getməlidir. Dövlət başa düşməlidir ki, təhlükəsizliyi təmin etmək üçün idxalçılara güzəştli kreditlər ayırmaq lazımdır. Hətta kritik situasiyalarda qiymət artımının qarşısını almaq məqsədilə daxili bazara ərzaq gətirilməsini birgə maliyyələşdirmək də zəruridir. Çünki heç bir dövlət uzunmüddətli trendlərə müqavimət göstərə bilməz: bütün dünyada ərzaq bahalaşarsa, ayrı-ayrılıqda hər bir ölkədə bahalaşma olacaq. Ancaq daha vacib vəzifə hazırda Avropada olduğu kimi, qiymət sıçrayışlarından qaçmaqdır. Ərzaq qiymətləri bir ay ərzində 40% artırsa, təbii ki, bunu görməmək mümkün deyil. Bu gün Xəzəryanı dövlətlərin hökumətlərinin vəzifəsi ərzaq qıtlığı və kəskin qiymət artımının qarşısını almaq, yəni istehsalın subsidiyalaşdırılmasına hazır olmaq, idxalçılara kömək etmək və əsas ərzaq məhsullarının strateji ehtiyatlarını yaratmaqdır.

- Proqnozlarınız necədir? Bundan sonra nə olacaq? Dünya kəskin və uzun sürəcək ərzaq böhranına giribmi?
- Hesab edirəm ki, biz ərzaq qiymətlərinin yüksək olacağı dövrə qədəm qoyuruq. Bu ilk növbədə dünyada likvidliyin həddindən artıq olması ilə bağlıdır. COVID-19 pandemiyası zamanı əksər hökumətlər böyük miqdarda pul çap etdilər və indi pul kütləsinin mallarla təmin olunmayan hissəsini bazardan çıxarmaq üçün faiz dərəcələrini artırmağa çalışırlar. Bu müxtəlif makroiqtisadi səbəblərə görə baş tutmur, ona görə də mal və xidmətlərin qiymətləri artmaqda davam edir, məşğulluq artmır. Bu səbəbdən hesab edirəm ki, biz yüksək ərzaq qiymətləri dövrünə qədəm qoyuruq və əvvəlki 50 ilə baxsaq, belə dövrələr adətən 3 ildən 5 ilə qədər davam edir.
Ancaq eyni zamanda, ayrı-ayrı dövlətlər bazarda şoklardan qaçmaq və digər ölkələrlə müəyyən xüsusi münasibətlər, çoxtərəfli əlaqələr çərçivəsində ərzaq və digər problemləri həll etmək iqtidarındadırlar. Aİ-də belə problemlər kənd təsərrüfatı məhsulları üçün vahid bazar yaratmaqla həll edilir. Bilirik ki, hazırda ölkələrimiz arasında “Agroexpress”in fəaliyyətə başlaması, bürokratiya baxımından kənd təsərrüfatı mallarının sürətli və problemsiz ticarəti üçün əlavə şəraitin yaradılması ilə bağlı Azərbaycan və Rusiya çoxsaylı proqramlar həyata keçirir. Yəni baha qiymətlərə səbrli yanaşmaq lazımdır, ancaq hökumət də çevik və operativ addımlar atmalıdır ki, daxili bazarda ərzaq istehsalını artırsın və bununla ərzaq məhsullarının bahalaşmasının qarşısını alsın.

Seymur Məmmədov
Nadir Quliyev
AzVision.az