Xatırladım ki, dövlət başçımız İlham Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbovu qəbul edərkən, son illərdə həmin bölgədə böyük inkişaf əldə olunduğu və istər sosial, istərsə də iqtisadi sahədə, xüsusən də sənaye potensialının möhkəmlənməsi istiqamətində uğurlu addımlar atıldığını vurğuladı. Bununla yanaşı, dövlət başçısı Naxçıvanın büdcəsinin cəmi təqribən 1/5-dən bir az çox hissəsinin yerli gəlirlər hesabına formalaşdığını nəzərə çatdırmaqla, növbəti illərdə yerli gəlirləri artırmaq lazım gəldiyini də bildirdi. "Əminəm, belə olan halda daha da böyük imkanlar olacaq ki, sosial və sənaye layihələri icra edilsin,"- deyə, dövlət başçısı qeyd etdi.

Ancaq Naxçıvanın artıq təsdiq edilən 2020-ci ilə dair dövlət büdcəsini nəzərdən keçirdikdə belə qənaətə gəlirsən ki, adı çəkilən regionu əslində, bir örnək və müəyyən göstəricilərdə nümunə saymaq da mümkündür. Naxçıvan Azərbaycanın region və bölgələri arasında mərkəzdən asılılıqdan qurtulmaq yolunda bayraqdar olmaq iqtidarındadır. Və bu sahədə ən böyük şansa sahibdir. Çünki böyük potensialı var. Ancaq eyni zamanda, coğrafi baxımdan əlverişsiz mövqedə, ölkənin ərazisindən təcrid olunmuş və 3 tərəfdən düşmənlə əhatədə yerləşdiyindən, Bakıdan asılı vəziyyətdədir. Odur ki, Naxçıvan paytaxtından daha çox ummaq ixtiyarındadır. Amma...

Naxçıvanın 2020-ci il dövlət büdcəsinə diqqət yetirək. Əvvəla, bütövlükdə Azərbaycanın dövlət büdcəsi ildən-ilə artdığı kimi, onun tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının da büdcəsi artır. 2019-cu ildə Naxçıvanın büdcə gəlirləri təqribən 383 milyon manat təşkil edirdi ki, bunun da cəmi 83 milyon manatı yerli gəlirlər, qalan 300 milyonu Bakıdan dotasiya idi. Yəni, büdcənin təxminən cəmi 22%-i yerli gəlirlər hesabına formalaşırdı. Muxtar Respublikanın 2018-ci il dövlət büdcəsinin gəlirlərisə 73 400 000,0 manat, xərcləri 355 300 000,0 manat, gəlir və xərcləri tənzimləmək üçün ayrılan dоtasiya məbləği 281 900 000,0 manat təşkil edirdi.

Bu, nəyi göstərir? Naxçıvan ölkəmizin mühüm regionu olaraq inkişaf edir, yerli gəlirləri durmadan artırır. Muxtar Respublikanın 2020-ci il dövlət büdcəsinin gəlirləri 113 200 000,0 manat, xərcləri 482 090 000,0 manat, gəlir və xərcləri tənzimləmək üçün ayrılan dоtasiya 368 890 000,0 manat (о cümlədən, mərkəzləşdirilmiş gəlirləri 74 296 800,0 manat, yerli gəlirləri 38 903 200,0 manat, mərkəzləşdirilmiş xərcləri 440 636 900,0 manat, yerli xərcləri 41 453 100,0 manat) məbləğində təsdiq edilib.

Başqa sözlə desəm, ümumən ölkənin 2020-ci il üçün icmal büdcəsinin tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinin gəlir və xərcləri bərabər olaraq 482,1 milyon manat həcmində təşkil edilib ki, bu da yola saldığımız 2019-cu illə müqayisədə 98,4 milyon manat və ya 25,6% çox deməkdir. Bunun 387,9 milyon manatı ölkənin dövlət büdcəsindən dotasiyadır. Göründüyü kimi, büdcə artıb və bu zaman, düzdür, dotasiya da yüksəlib, amma yerli gəlirlər də genişlənib. Belə ki, 2018-ci il dövlət büdcəsinin gəlirləri qeyd etdiyim kimi, 73,4 manata bərabər idisə, 2019-cu ildə bu rəqəm 83 milyon manat, 2020-də isə 94,2 milyon manat təşkil edir.

İkinci məsələ isə ondan ibarətdir ki, Naxçıvanın dövlət büdcəsinin strukturu da ölkə büdcəsi ilə müqayisədə daha keyfiyyətli xarakter daşıyır. Söhbət mədaxil üzrə mənbələrin pay səviyyəsindən gedir. Məsələn, Naxçıvan dövlət büdcəsi gəlirlərində ümumən vergilərin payı 18%-ə yaxın təşkil etdiyi halda, ölkə üzrə büdcədə bu rəqəm 32,6%-ə bərabərdir... Diqqət edin: ölkə üzrə müqayisədə 50%-dən yuxarı.... Müvafiq olaraq, Gömrük Komitəsi üzrə isə 5,1%... Bu göstərici ümumən ölkə üzrə 16,6% təşkil edir. Və yaxud da, büdcədən kənar gəlirləri götürək: az qala 1%-ə bərabər olduğu halda, ölkə üzrə 3,8%-dir.

Lakin diqqəti ən çox çəkən hansı cəhətdir, onu qeyd edim: Naxçıvanın dövlət büdcəsi gəlirlərində dotasiya 76,5% təşkil edir, ümumən Azərbaycan üzrə isə Neft Fondundan transfert 50%-ə yaxındır. Yəni, demək istədiyim budur ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət Neft Fondu yoxdur, adı çəkilən bölgənin bunun əvəzində dotasiya mənbəyi rolunda Azərbaycanın dövlət büdcəsi çıxış edir. Bu, çox ciddi faktordur və nəzərə almamaq mümkün deyil.

Bundan əlavə, Muxtar Respublikada yerli xərclərini tam ödəyə bilməyən rayonların sayı cəmi 2-dir - Şahbuz və Sədərək... Ölkə üzrə isə son 3 ilədək, yəni 2017-ci ilədək şəhər və rayonlarımızdan cəmi 6-sı xərclərini ödəyə bilir, digərləri dotasiya hesabına yaşayırdı. 2017-ci ildən 33 rayon özünü yerli gəlirlə maliyyələşdirməyə keçdi ki, 2020-ci ildənsə yerli xərcləri tənzimləmək üçün dövlət büdcəsinin mərkəzləşdirilmiş xərclərindən ayrılan maliyyə yardımının, dotasiyanın yerli xərclərin tərkibində çəkisi 6,2% təşkil edir. Bu da əvvəlki illə müqayisədə 6,1 bənd az deməkdir. Sözün qısası, 2020-ci ildən sayca 39 rayon və şəhər xərclərini öz gəlirləri hesabına təmin edəcək ki, 25 inzibati vahid isə xərclərini ödəyə bilməməkdə davam edir.

Yeri gəlmişkən, ölkə üzrə yerli büdcələri maliyyələşdirmək məqsədilə 1 rayona ayrılan yardımın göstəricisi 2 milyon 90 min manatdırsa, Naxçıvanda bu rəqəm də 61% aşağı təşkil edir. Yuxarıda ölkə və Muxtar Respublika üzrə büdcələrdə dotasiya və ya transfert məbləğlərini misal gətirdim: çünki bunun özü bir yardım növüdür. Məsələ bundadır ki, sözügedən rəqəmlər üzrə də adambaşına düşən hissə Naxçıvanda 36% aşağı həddə təşkil edir.

Sözün qısası, Naxçıvanın büdcəsi bütövlükdə Azərbaycanın dövlət büdcəsi qədər dotasiyadan asılı deyil. Bu, çox diqqətəlayiq haldır.

Bəli, Prezident İlham Əliyev demişkən, Naxçıvanın uğurlu, təhlükəsiz inkişafı üçün nə lazımdırsa, dövlət büdcəsindən həmişə icra edilib və daima icra ediləcək də. Ancaq Naxçıvanın büdcə gəlirlərinin hər il artması Muxtar Respublikanın məhz inkişafda olduğunu göstərir.

Naxçıvanda ixrac qabiliyyətli çoxlu çeşiddə istehlak məhsulları istehsal olunur. Bu, bütövlükdə ölkəmizin ümumi ixrac potensialına da töhfə deməkdir. Ümumiyyətlə, yerli istehsalın ixrac imkanına sahib olması büdcəni daha çox daxili mənbələr hesabına təmin etməyə imkan yaradır. Odur ki, Muxtar Respublikada müxtəlif tip yerli istehsal sahələrinin və emal müəssisələrinin yaranmasına xüsusi diqqət yetirilir. Bunların əksəriyyətinin daxili sərvətlər və xammal hesabına fəaliyyət göstərməsinə üstünlük verilir.

Bütün bu qeyd olunanlar baxımından da, hesab edirəm ki, Azərbaycanımızın digər regionlarının rəhbərlərinin, rayon və şəhər icra hakimiyyəti başçılarının, ümumiyyətlə, bölgələrin inkişafına cavabdeh olan şəxslərin Naxçıvan rəhbərliyinin atdığı addımlarla yaxından tanış ola bilmələri üçün ayrı-ayrılıqda məhz Muxtar Respublikaya səfər etmələri məqsəduyğun olardı. Çünki Naxçıvan təcrübəsi bölgələri necə inkişaf etdirmək sarıdan əyani olaraq həqiqətən də çox şeylər diqtə edir.



Pərviz Heydərov
Azvision.az üçün