Bu sözləri AzVision.az -a müsahibəsində Qazaxıstan Respublikası Parlament Məclisi İctimai Palatasının ekologiya üzrə eksperti, coğrafiya elmləri namizədi Ayjan Skakova deyib. O bildirib ki, Dünya Bankının proqnozlarına görə, Qazaxıstanda su ehtiyatlarının həcmi 2030-cu ilə qədər ildə 90-dan 76 m³-ə qədər azalacaq. Bu o deməkdir ki, 8 ildən sonra ölkədə su qıtlığı ildə təxminən 12-15 m³, yəni 15% təşkil edəcək. Qazaxıstanın su ehtiyatları çay və göl sularından çox asılıdır. Coğrafi mövqeyinə görə ölkədə su ehtiyatları çatışmır.

- Çatışmazlığın əsas səbəbləri nələrdir?
- Asiya İnkişaf Bankının məlumatına görə, Qazaxıstan "su stressi", başqa sözlə, su çatışmazlığı baxımından Asiya ölkələri arasında səkkizinci yerdədir. Problem ildən-ilə daha da pisləşir. Dünya Bankının hesablamalarına görə, 2030-cu ilə qədər Qazaxıstanda su ehtiyatlarının həcmi ildə 90 kub kilometrdən 76 kub kilometrə qədər azalacaq. Qazaxıstan alimlərinin araşdırmalarına görə, 8 ildən sonra ölkəmizdə su qıtlığı ildə təxminən 12-15 kub kilometr olacaq.

Ümumilikdə Qazaxıstanda 8 su təsərrüfatı hövzəsi yaradılıb. Onların hazırda ən böyüyü olan Balxaş-Alagöl hövzəsində su ehtiyatları 27,8 kub.km təşkil edir. Bunların 41%-i Çindən gəlir.
Balxaş gölü dəniz səviyyəsindən 341,85 m yüksəklikdədir ki, bu da kritik göstəricidir. Balxaş gölü hövzəsinin əsas arteriyası İli çayıdır. Hövzənin su ehtiyatının təxminən 70%-i Çində yerləşir. Bütün problemlərin kökü buradadır. Digər uzunmüddətli problem Aral-Sırdərya hövzəsində 50 ildir öz həllini tapmayan və Aral dənizinin ekoloji fəlakətinə səbəb olan gərgin su çatışmazlığıdır. Səbəb eynidir - Özbəkistandan gələn su axınlarının həcminin azalması və quraqlıq dövrünün ekoloji su itkiləri.

Gördüyümüz kimi, kritik su çatışmazlığının iki əsas səbəbi var. Birincisi, transsərhəd ölkələrdən gələn su axın həcminin azalmasıdır. İkincisi, su istehlakı ilə bağlı tədbirlərin və proqramların kifayət qədər effektiv olmamasıdır. Başqa sözlə desək, bütün istehlak sahələrində suya qənaət edilməməsi. Buna görə də, ekspertlər bütün transsərhəd ölkələrlə su balansını iqtisadi mexanizmlərdən istifadə etməklə tənzimləyəcək birgə struktur yaratmağı təklif edirlər. Eyni zamanda, dövlət səviyyəsində suya qənaətlə bağlı layihə və proqramların olması lazımdır. Belə təcrübə bir çox xarici ölkələrdə mövcuddur.

Oxşar mövzulu yazılar:
Su azaldıqca münaqişələr artır | Qazaxıstandan baxış
Özbəkistan su problemini necə həll edir – Müsahibə
Su – tükənən resursdur! | Daşkənddən baxış
“Qurumuş” rəqəmlər: Su ehtiyatlarımızın nə qədər olduğunu bilmirik – Müsahibə (Video)
“Su stressi” nədir və ondan qurtula biləcəyikmi – Videokast

Qazaxıstan da Azərbaycan kimi beş Xəzəryanı ölkə arasındadır. Azərbaycanın Xəzəryanı sahil zolağı 700 kilometrdir. Milli Elmlər Akademiyasının Coğrafiya İnstitutunun məlumatına görə, hövzə ildə 70 santimetr daralır, su artıq 300 metr çəkilib. Eyni proseslər dənizin Qazaxıstan hissəsində də baş verir. Xəzərin şimalında onun səkkizdən biri - Jayık-Xəzər su hövzəsi yerləşir. Dənizin bu hissəsinin dayazlaşması 80%-i Rusiya ərazisində formalaşan Ural çayında suyun azalması ilə əlaqədardır. Ural çayının yuxarı axınında suyun böyük hissəsini götürən və tutumu 4,9 milyon kubmetr olan 300 su anbarı var. Əvvəllər Ural çayında suyun orta həcmi 9,4 milyard kubmetr təşkil edirdisə, indi 5,7 milyard kubmetrə qədər azalıb. Hazırda çayın dayazlaşmasının qarşısını almaq üçün Rusiya ilə birgə layihələr həyata keçirilir.

Xəzərin sahilində Azərbaycanla birgə istifadə olunan transxəzər neft qovşağı – Aktau dəniz limanı yerləşir. Aktauda elektrik enerjisi istehsal edən və istehlak üçün suyu duzsuzlaşdıran AES - MAEK var. Xəzərdə suyun səviyyəsinin aşağı salınması problemi burada da ciddidir. 2005-ci ildən bəri azalma artıq bir metrdən çox olub. Bütün bunlar dəniz ekosferinin pisləşməsinə mənfi təsir göstərir, suitilərin və balıqların kütləvi ölümünə səbəb olur.

- Qazaxıstanda bunun qarşısını almaq üçün hansı işlər görülür?
- Uzun illərdir ki, ölkə hökuməti bu problemlərlə bağlı digər Xəzəryanı ölkələrdən, o cümlədən Azərbaycandan olan həmkarları ilə sıx əməkdaşlıq edir. Qazaxıstan prezidentinin tapşırığı ilə Xəzərdə tədqiqatlar aparacaq dövlət elmi institutu yaradılacaq.
Hazırda yeni Su Məcəlləsi hazırlanır. Su mühafizə zonalarının və zolaqlarının yaradılması Qaydalarına, su anbarlarının istismarı Qaydalarına yenidən baxılacaq, habelə yeni konsepsiya və suya qənaət üzrə dövlət proqramı qəbul ediləcək.


Beynəlxalq ekspertlərin qeyd edirlər ki, Qazaxıstanda əsas problem su ehtiyatlarının planlaşdırılması və nəzarəti sisteminin mükəmməl olmamasıdır. Bizim gördüyümüz işin adı su idarəçiliyi deyil, suya tələbatın idarə edilməsidir. Bunun üçün ilk növbədə su fondunun monitorinqini rəqəmsal formata və məsafədən zondlama texnologiyalarına keçirmək lazımdır. Əksər su anbarlarımızda isə hidroloji postlar belə yoxdur. İkincisi, sudan səmərəli istifadə strategiyasının və taktikasının əsasını təşkil edən Qazaxıstanda su ehtiyatlarından kompleks istifadə və mühafizə sxemini müasir tələbləri nəzərə almaqla yeniləşdirmək lazımdır.
Bundan əlavə, hər bir su hövzəsi üçün suyun real dəyərini müəyyən etmək lazımdır. Bunsuz su ehtiyatlarından qənaətlə istifadə etmək mümkün deyil.

Respublikada suvarma sistemlərinin səmərəliliyi 0,45-0,55-dən çox deyil. Buna görə də suvarma suyunun, demək olar ki, 50%-i onlarda itir. Suvarılan əkin sahələrinin yalnız 16%-i damcı suvarma texnologiyalarından və çiləyicilərdən istifadə edir. Yəni suvarma suyunun böyük hissəsi torpağa hopur. Ona görə də, suvarılan əkinçiliyə dövlət dəstəyi siyasətini dəyişmək lazımdır. Dəstək yalnız suya qənaət edən texnologiyalar tətbiq edənlərə vermək lazımdır. Məsələ suyun olmamasında deyil, hər bir insana kifayət edəcək qədər su var. Problem suyu əldə etməklə bağlıdır ki, hakimiyyət bunu yaxın iki il ərzində həll edəcək. Bununla belə, Qazaxıstanda bir özəllik var: su ehtiyatları ölkə və mövsümlər üzrə qeyri-bərabər paylanır.

Qlobal istiləşməni nəzərə alsaq, ölkənin 60% quraqlığa meyilli olan ərazilərində daha çox quraqlıq müşahidə olunacaq. Belə bir şəraitdə, ekspertlərin fikrincə, ölkə kənd təsərrüfatında sudan rasional istifadəyə hazır olmalı və həyata keçirməlidir. Axı quraqlıq mal-qaranın tələf olmasına, yem çatışmazlığına gətirib çıxarır və bu da öz növbəsində ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinə birbaşa təhlükədir.

- Su ehtiyatlarının idarə edilməsində nəyi dəyişmək lazımdır?
- İdarəetmənin təkmilləşdirilməsi üçün bir sıra sistemli tədbirlərin görülməsi təklif olunur: dəqiq su kadastrının, monitorinq və uçot sisteminin yaradılması, hər bir hövzə üçün suyun real maya dəyərinin və müxtəlif su istifadəçiləri üçün real tarifin müəyyən edilməsi, suvarılan ərazilərdə suya qənaətin stimullaşdırılması, su qurğularının təmiri və yenilənməsi, əhalinin içməli su ilə təmin edilməsi üçün vəsait ayırılması və s. Nəhayət, ən mühüm məsələ su təsərrüfatı orqanlarının təkmilləşdirilməsidir. Ona görə də ekspertlər uzun müddətdir ki, hökumət daxilində birləşərək vahid su ehtiyatları nazirliyinin yaradılmasını təklif edirlər.

Eyni zamanda, xarici ölkələrin təcrübəsinə əsaslanaraq, regionlarda eyni vaxtda bütün lazımi səlahiyyətlərə malik hövzə orqanlarının yaradılması təklif olunur. Bu gün dövlətin ehtiyac duyduğu yeni su idarəetmə sistemi məhz budur.
Hökumət və dövlət orqanları yeni su idarəetmə strategiyasına ehtiyac olduğunu bilir. Bir sıra mühüm layihə və proqramlar artıq hazırlanır. Ölkədə Su Təhlükəsizliyi Strategiyası hazırlanıb, “Su ehtiyatları”, “Yasıl Qazaxıstan” və s. kimi milli layihələr var. Məsələn, su itkilərinin ən çox olduğu kənd təsərrüfatında 7,4 min km suvarma şəbəkəsinə, həmçinin damcı suvarma, çiləmə kimi suya qənaət edən texnologiyalardan istifadə etməklə torpaq sahəsinin 420 min hektara qədər artırılmasına ehtiyac var. Bu məqsədlə Kənd Təsərrüfatı, Ekologiya, Təbii Sərvətlər nazirlikləri rayonların akkreditasiyaları ilə birlikdə 2025-ci ilədək suvarılan ərazilərdə suya qənaət texnologiyalarının tətbiqi üzrə regional “yol xəritələri” hazırlayıb, mövcud hidrotexniki qurğuların müasirləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər görüblər.
Bundan əlavə, 2025-ci ilə qədər tullantı sularının və kollektor-drenaj sularının təkrar istifadəsi üzrə tədbirləri əhatə edən tullantı suları proqramının hazırlanması təklif olunur.

- Hansı praktik layihələr həyata keçirilir?
- Ümumiyyətlə, iqtisadiyyatın bütün hövzələrində və sahələrində su qıtlığı şəraitində sudan istifadə normaları və limitləri iqtisadi proqramların və sudan istifadəyə nəzarət layihələrinin planlaşdırılması üçün əsas kimi hazırlanmalı və yenilənməlidir. Bütün bu məsələlər yüksək keyfiyyətli hüquqi və qanunvericilik dəstəyi tələb edir. Görüləcək ilk iş yeni Su Məcəlləsində su ehtiyatlarının ictimai mülkiyyət kimi təsbit edilməsidir. Əgər insanların su hüququ varsa, o zaman su ehtiyatlarının idarə olunmasında onların iştirakı üçün iqtisadi alətlər yaratmaq üçün əsas var. Dövlət başçısı dəfələrlə su ehtiyatlarının səmərəli istehlakı və mühafizəsi vəzifəsini qarşıya qoyub, bunun üçün elmi işlərin, innovasiyaların, eləcə də qabaqcıl beynəlxalq təcrübənin tətbiqinə çağırıb.

Su təchizatı qurğularının və bütün su təsərrüfatının rəqəmsallaşdırılması prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. Suvarma kanallarının geniş miqyasda yenidən qurulması, hidrotexniki qurğularda avtonom idarəetməyə keçid, suyun uçotunun avtomatlaşdırılması, su ehtiyatlarından istifadəyə kvotaların tətbiqi həyata keçirilir.
Biz sudan istifadənin səmərəliliyini artırmalıyıq. Məsələn, respublikada suvarma sistemlərinin səmərəliliyi 0,45–0,55-dən çox deyil, yəni suvarma suyunun qeyri-məhsuldarlığı 50%-ə çatır. Torpaqların yalnız 16%-i damcılı suvarma texnologiyaları və təkmilləşdirilmiş üsullarla suvarılır. Başqa sözlə, suvarma suyunun böyük hissəsi torpağa hopur. Ona görə də, suvarılan əkinçiliyə dövlət dəstəyi siyasətini dəyişmək lazımdır. Yalnız suya qənaət edən texnologiyalar tətbiq edənlərə dəstək vermək lazımdır. Yeni su anbarları tikməklə daşqınlara qarşı mübarizəni aparmaq vacibdir. Su mühafizə zolaqlarının tikintisini qadağan edilməlidir.

Növbəti beş il ərzində uzunluğu 3,3 min km-dən çox olan 212 kanalın rəqəmsallaşdırılması nəzərdə tutulur ki, bu da 2,2 kub km-ə qədər suya qənaət etməyə imkan verəcək. Kanalların yenidən qurulması işləri davamlı olaraq həyata keçirilir. Belə ki, 2019-2020-ci illərdə 1734 km kanal təmir edilib, 111,5 min hektar suvarılan torpaq istifadəyə verilib. Bu il ümumi uzunluğu 1050 km-ə çatan kanalların yenidən qurulması nəzərdə tutulur ki, bu da 78 min hektar suvarılan torpağın istifadəyə verilməsinə imkan verəcək.
5 il ərzində uzunluğu təxminən 2,3 min km olan azı 120 kanal yenidən qurulacaq. Bundan əlavə, 2025-ci ilə qədər Akmola, Almatı, Jambil, BKO, Qızılorda və Türküstan vilayətlərində ümumi həcmi 1,7 milyard kubmetr olan 9 yeni su anbarı tikiləcək. 2025-ci ilə qədər suya qənaət edən texnologiyalardan istifadə olunan ərazinin 750 min hektara çatdırılması planlaşdırılır.
2025-ci ilə qədər 22,3 min nəfərədək əhalinin yaşadığı 40-dan çox kəndi içməli su ilə təmin etmək üçün regionlarda 1,2 min kilometrə qədər şəbəkə su kəmərlərinin çəkilməsi nəzərdə tutulur.

Murad Cavadov
AzVision.az