1-ci hissə.
Əhməd Həmid yazır

Din bizə lazımdırmı? Bu sualin cavabını vermək üçün dinlərin yaranma səbəblərini araşdırmalıyıq. Dinlər həmişə iki əsas funksiyanı yerinə yetiriblər:
1) Nizam-intizam yaratmaq
2) Ətrafda, təbiətdə baş verən hadisələri insanlara izah etmək.

İnsanların təbiət barəsində məlumatları artdıqca, insan düşüncəsi inkişaf etdikcə dinlər və Tanrı da təkamül etməyə başladı. Dinlər insanların suallarına uyğun cavabları əhatə edirdi. Suallar dəyisib, inkişaf etdikcə, cavablar da inkisaf etdi. Uzun müddət insanlar təbiətdə baş verən hadisələri Tanrının qəzəbi, sevinci olaraq qəbul etdilər. Ona hədiyyələr, qurbanlar verdilər.

Düşüncə inkişaf etdikcə, insanlar öz tanrılarının necə göründüyünü öyrənmək istədilər və bu, bütpərəstliyin, eləcə də incəsənətin yaranmasına səbəb oldu. İnsanlar çox uzun müddət öz əl işlərinə, yaratdıqlarına sitayiş etdilər. Rəsmləri sevmək, sənət əsərlərinə, musiqiyə bağlanmaq bizə bütpərəstlikdən qalma bacarıqdır.

Düşüncənin daha da inkişaf etməsi, yazının yaranması, ağlın bacarığın qarşısındakı qələbəsi daha fərqli dinlər və tanrılar tələb etməyə başladı. Tanrılar əlçatmaza, göyə, kosmosa doğru irəliləməyə başladılar. Bununla da ilk hermetik mətnlər və Hesiedos, Homeros dastanları yarandı. Bunlardan sonra bir-birinin ardınca səmavi dinlər gəldi. Tövratda Tanrı bizə daha yaxı oldu, Yaqubla güləşdi, yunan allahı Zevs kimi ildırımlar içərisində yerə endi və musəvilərə göründü. İncildə biz daha çox tanrının oğlu və həvarilərlə əlaqə qurduq. Quranda isə tanrı daha da yuxarı qalxdı və öz əlçatmaz taxtına oturdu. Sözün düzü, İslam - Tanrıya bir forma verməyəcək qədər inkişaf etmiş din idi. Bunun səbəbi isə o idi ki, islam ortaya çıxanda yunan fəlsəfəsi artıq 800 ildən artıq idi ki, yaranmışdı və Şərqə təsir etməyə başlayırdı. 9, 10 və 11-ci yüzilliklərdə yunan fəlsəfəsini səlis bilən islam alimləri burada islama zidd olan heç nə tapmadılar.

Qaranlıq dövr adlanan orta əsrlərdən sonra dünya tamam fərqli və qaranlıq yola girdi. Avropada din artıq suallara cavab verə bilmirdi, sualların verilməsinə və cavablandırılmasına qarşı çıxırdı. Yeni dinlər ortaya çıxır, təriqətlər yaranır, köhnə dinlər isə yox olmurdu. Heç kimin özündən əvvəli bəyənmədiyi bu dövrdə mədəniyyət zirvəyə dırmaşdı.

Elmin ən təhlükəli din kimi qəbul olunduğu bu dövrdə rəssamlar çarmıxdakı İsayla yanaşı, Afina Məktəbini, mifoloji qəhrəmanları da rəsmə köçürürdülər. Dinlər elmə adaptasiya ola bilmədi. Avropa səmavi dinləri Vatikana sürgün etdi.



Yeni dövr fəlsəfəsinin yaranması cəmiyyətlərdə yeni ideologiyaların yaranmasına səbəb oldu. Hegel, Kant, Marks, Nitsşe kimi filosoflar bütün cəmiyyətin taleyinə qərar vermək istədilər. Sənayenin inkişaf etdiyi bu dövrdə elm öz zirvəsinə çıxdı. Səmavi dinlərin olduğu dövrdən fərqli olaraq, bu dövrdə insanların taleyini tanrı yox, insanlar dəyişdirməyə başlamışdı. İsanların suallarını, məchul qəbul etdiklərini yalnız din deyil, fəlsəfə və elm də, izah etməyə başladı. Yeni dövrdə artıq bir-birinə hec bir oxşarlığı olmayan, bir-birinə tam zidd üç din yarandı: Elm, din, fəlsəfə.

Öncə sənaye inqilabı fransız elitasından öz intiqamını aldı və bu, insanlıq tarixinin həmin dövrə qədər qazandığı təcrübəyə böyük zərbə vurdu. Sonra ideologiya müharibələri olan iki böyük müharibə guya kilsədən yandırdığı elm adamlarının intiqamını almaq adıyla elm adamlarını öldürdü, kitabları yandırdı, mədəniyyətə böyük ziyan vurdu. Ateist humanistliyi dunyanın ən qanlı muharibəsinə səbəb oldu.

Elm və yeni dövr fəlsəfəsi dinin, antik fəlsəfənin təcrübələrindən istifadə edib, onların üzərində qurulmadı, buna görə də sonsuzluq və Tanrı ilə bağlı suallara yeni, fərqli cavab verə bilmədi. Buna görə bu gün hələ də düşüncəyə düşmüş düyünü aça bilmirik.

Səmavi dinlərin də bu işə soyuq yanaşması, din və iqtisadiyyat əlaqəsini öyrənməməsi dinlərin sonunu hazırladı. Bu, yalnız dinlərin problemi deyildi ateist sosializm də bunun qurbanı oldu. Din-iqtisadiyyat əlaqəsini yalnız kapitalizm sözün əsl mənasında qavradı. Bu gün panteizmin, spiritualizmin artmasının səbəbi də budur.

Fərqli görüşlü insanlar Tanrını fərqli təsəvvür edirlər, amma Tanrının bir cəhəti var ki, hamı üçün eynidir . Tanrı bilinməyəndir. Nə qədər ki, bilmədiklərimiz var, Tanrı da, onu izah edecək din də lazımdır.

2-ci hissə
Ramin Musayev yazır

Bütün dinlər şərqlidir. Ağıl həmişə soyuqqanlı olmağı tələb edir. Bəzən insan öz mahiyyətini, bütövlüyünü ancaq məntiqlə, agılla dərk etmək istəyir. Amma xoşbəxtlik hissi ancaq emosiyalarla baglıdır. Yəni hisslər, duyğular olmadan heç bir həzz, ləzzət yoxdur. Sanki hisslər məntiqə baş vurub, yenidən emosiyalara qayıdanda yüksək estetika formalaşdırır. Bu mənada quru materialist yanaşma sanki robot təəssüratı yaradır. Belə həyat da cansıxıcı görünür. Elə Şərqin dinlə dogulması ona görə zərurət idi. Belə də lazım idi. Amma biz bu emosiyalara çox ilişib qaldıq. Sanki yerimizdə addımladıq.

Dostlar, gəlin etiraf edək ki, insan üçün nəsə əlçatmaz bir şey olmalıdır ki, onu müqəddəs hesab edə bilsin. Arzusuna çatmayan insan mütləq “ÜMİD” adlı bir fəlsəfə fikirləşməli idi. Yoxsa məhv olardı. Daha doğrusu, məhz bu "mükəmməliyi" qoruyub saxlayanlar sağ qala bilirlər. Ya sən ağlın gücünə irəli gedib, ondan sonra yüksək estetika yaradacaqsan, ya da beynin işləmirsə, mütləq bir yalan danışıb, bir müqəddəs uyduracaqsan ki, boşlugunu doldura bilsin. Xoşbəxt olmaq üçün xəyal qurun, bir fəlsəfə uydurun gələcək üçün. Zatən ideala çatmağa can atan bir insan üçün nəticə deyil, prosesin özü daha maraqlıdır.

Arzu - nəticəyə gedən yolda məqsədli yaşamagın bir ölçüsüdür. Özünüzə ölçü qurun, dəyər seçin. Çünki özü üçün dəyər görməyən, hiss etməyən və ümidsiz halda tale gözləyən insanlar mənəvi cəhətdən məhvə məhkumdurlar. İbtidai insanlar bir çox psixi hadisələri, o cümlədən, ölüm hadisəsini bədəndə yaşayan ruhun fəaliyyəti kimi başa düşürdülər. Yaxınları öldükdə ölü insanla diri insanı müqayisə etdikdə görürdülər ki, ölən insan nəfəs almır (ruh - yunanca “pnoyma”, nəfəs deməkdir). Bəs bu nəfəs (ruh) hara getdi? Ruhlar harada sakin ola bilər? Bu sualın cavabında ibtidai insanın nəzərində dünya ikiləşirdi. İnsanın yaşadığı real dünya və "ruhların yaşadığı axirət dünyası". Qəbilənin ölmüş üzvünün yuxuya girməsi o dünyaya inamı bir az da artırırdı.



İlk vaxtlar insanlar ruhları maddiləşdirir və canlı məxluq hesab edirdilər. Ona görə də ruhun bədəndən ayrılıqda yaşamasını da real həyat tərzi sayırdılar. Əgər ruh da insanın özü kimidirsə, deməli, ona qayğı göstərmək lazımdır. Ölənin ruhunu incitmək, narazı salmaq olmazdı. Bəzi rayonlarımızda qəbrin üstünə yemək-filan qoyulması bundan irəli gəlir. İnsanlar hətta ruhdan qorxur və çəkinirdilər. Buradan da onlara pərəstiş edilməsini, qayğı göstərilməsini nəzərdə tutan dini ayinlər və mərasimlər meydana gəlib.

İnsanlar ölən şəxsin ruhundan yayınmaq üçün bəzən başqa yerə köçərdilər. Ya da özlərini tanınmaz hala salmaq üçün paltarlarını tərsinə geyinər, saçlarını uzadar və sifətlərini rəngləyirdilər. Bizdə də dəfndən sonra qara paltar geymək, saqqal saxlamaq, kəfəni aga bükmək buradan irəli gəlir. Bu cür adətlər Avstraliya və Okeaniyada da vardır.

Axirət dünyasına inam sonralar monoteist dinlər tərəfindən mənimsənilmiş və xeyli dəyişdirilmişdir. DƏFN mərasimləri və axirətə inam müxtəlif cografi məkandan fərqli olaraq, dəyişdirilir. Məsələn, köçərilərə görə, qəbrin üstündə heç bir nişan lazım deyil və qəbr itib-batmalıdlr. Qumlu səhra üçün nəzərdə tutulan bu adətlər çox da yayıla bilməmişdir.

Cənnət ideyası da ərəblərin istidən qorunmaq üçün agaclar altından axan çaylar və daimi kölgəliklər arzusundan doğub. Şimal xalqlarında isə cəhənnəm soyuq yer kimi göstərilirdi. Və məsələn, normandlar əsasən dəniz həyatı keçirdiklərindən, mərhumu dəniz ləvazimatları ilə birgə dənizə atırdılar.

İnsanın o biri dünyada dirilməsinə inam getdikcə azalanda mərhumun "əbədiləşdirilməsi" üçün dəbdəbəli məzarlar düzəldiblər. Yəni dirilməsinə inam az oldugu üçün daşlarda yaşamagını şüuraltı qəbul ediblər.

…Hərdən piyada gəzmək üçün bəhanə axtarıram. Hamı kimi baxa bilmirəm bu həyata. Bəlkə də hamı elə mənim kimi baxır? Bilmirəm. Hamı elə mənim kimi düşünür bəlkə? Baxıram, insanlar harasa tələsir, özünü unudan insanlar görürəm, sanki missiyası elə məişət qayğılarından, uşaq böyütməkdən, işləməkdən ibarətdir. İnsan kimi özünü yaddan çıxaran şəxslər görürəm. Çox kədərlidir. Deyəsən, bizim bu qədər emosionallıgımız da elə iqtisadi quruluşdan gəlir. İnsanlar nəsilbənəsil özlərini unuda-unuda gəzirlər bu küçələrdə. Dəhşətdir, vallah! Sanki müvəqqəti yaşayırmış kimi, bəzən göydən möcüzə gözləyirmiş kimi yaşayan insanları hələ demirəm. Zəif adamlar güclülərdən ancaq mərhəmət gözləyir, zəif adamlar həmişə dik Dayana bilmir, harasa söykənməyə çalışırlar.

Arada hamı kimi mən də fikirləşirəm ki, milyardlarla pulum olsa, insanları ancaq sevindirə bilərəm, halbuki, heç Allah bunu bacarmadı, Allahın atıb getdiyi insanlar özləri Allahı atıb getmədilər.

Küçədə öz-özünə danışa-danışa gedən insanlar görürəm, nə danışır, özü də bilmir. Əslində öz dünyasındadır, bir anlıq gözünü yumub, görmək istədikləri dünyanı görürlər, gözlərini açıb, arzulamadıqları həyatla üzləşirlər. Arzuya çatmaq özü bir arzudur. Bəlkə insanın ölmək istəməməsinin səbəbi elə yarımçıq qalmış arzularıdır? Bəlkə biz kiminsə arzularını yaşamaq məcburiyyətindəyik? Nə qədər sual olar? Suallar içində özünü tapmaq, toparlamaq çətin işdir.

Əslində bu sualların verilməsi həyatda məna axtarmaga oxşayır. Həyatı yaşamaq kifayət edir. Elə ki başladın məna axtarmaga, o dəqiqədən etibarən həyat mənasız olacaq. Zatən məna özü insanın beyninin məhsuludur. Bəzən ona görə düşünürəm ki, insanın sorğuladıgı məna, həqiqət həmişə münasibəti öyrənir, mənanın, həqiqətin özü-özlüyündə qalır. Həqiqət-həqiqət deyirik, amma axırda “nə bilim”, “bəlkə də”, “ola bilsin” də deyirik. Paradoks. Amma elmin arxada qoyduğu miflər və dinlər bu qədər inkişafdan sonra, məncə, muzeylərə təhvil verilməlidir.

Əfsus ki, hələ bəşəriliyin, tolerantlıgın olmadıgı dünyamızda siyasət elə iqtisadiyyatın açarı kimi, praqmatik düşüncə kimi qalmaqdadır . Buna görə də din siyasət üçün keçərli olsa da, həqiqət üçün keçərli deyil. Hər bir müasir və elmi dünyagörüşü olan ziyalı bəşəriyyətin tarixi boyunca insanlara hakim kəsilən Tanrıların sadəcə boşluqların Tanrısı oldugunu dərk etməlidir. Yenə də, hələ də, haradasa Tanrı ilə yaşamaq rahatdır. Bu, "xoşbəxtlik” gətirir. Cəhalət xoşbəxtlikdir.