Millət vəkili, Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, akademik Nizami Cəfərov AzVision.az oxucularının suallarını cavablandırır.

(Davamı. Əvvəli BURADA)

Rza:
- Çox hörmətli Nizami müəllim, bir ziyalı kimi televiziyaların dili sizi qane edirmi? Etmirsə, niyə Milli Məclisdə bu ağrılı məsələ ilə bağlı konkret və qəti şəkildə məsələ qaldırılmır? "Günəbaxan" İlqar, "Sevimli şou" Mikayıl, `Space`də Zaur Kamal, "Yolçu" Yusif, nə bilim ey, bir deyil, iki deyil... Eybəcər, qüsurlu, kasıb danışıqları ilə ancaq adamı qıcıqlandırırlar. Efirin dili, məncə, təmiz və səliqəli olmalıdır. Şou olanda nə olar? Hələ radioları demirəm...



- Bu gün televiziya dil məsələsində həm təriflənən, həm də qınanan obyektdir. Bu məsələlərlə bağlı çoxlu müzakirələr olub, mən də iştirak etmişəm. Milli Məclisdə də həmişə bu məsələlər qaldırılır. Bu gün televiziyaya heç bir qadağa qoymaq olmaz. Xüsusi bir resept vermək olmaz ki, belə danışacaqsan, elə danışacaqsan...

Bu gün `televiziyanın dili` deyəndə aparıcının dili nəzərdə tutulur. Aparıcı bu gün əsas fiqurdur. Dil televiziyada geyim, görünüş qədər önəmlidir. Biz televiziyalarımıza dəfələrlə təkliflər vermişik ki, hər bir kanalın yanında ictimai əsaslarla işləyən qurum olsun və dilə nəzarət etsin, müzakirələr getsin, nöqsanlar ortaya çıxsın. Ən böyük təhlükə budur ki, bəzən görürsən, yaraşıqlı bir xanımı çıxarırlar, amma məlum olur ki, nitqi qüsurludur. Belə hallarla bağlı biz dəfələrlə müraciət edib, müzakirələr aparmışıq.

Yazı dilimizdə demək olar ki, rus sözləri yoxdur. Danışıq dilimizdə külli miqdardadır. Bunlar artıq dil, üslub nöqsanlarıdır. Belə halları dəfələrlə demişik. Bizim indiki televiziyalarımız 10 il bundan əvvəlki kimi deyil. İnkişaf var. Və hər dəfə də bu məsələnin üzərinə qayıtmaq, peşəkarlığı tələb etmək lazımdır. Birdə ən yaxşı cəhət budur ki, insanlarımız televiziyada nitq qüsuru olanda onu bilir və etiraz edir. Deməli, mühit var.

Alim:
- Heç parlamentdən getmək barədə düşünürsünüzmü?



- Artıq üçüncü dəfədir ki, seçilirəm. Hələlik mənim üçün orada işləmək maraqlıdır. Bu da, təbii ki, seçicilərin səlahiyyətində olan məsələdir. Bir vaxtlar universitet mənim üçün çox doğma idi, indi isə parlament daha çox doğmadır. Hər halda, mən ora bağlıyam. Çalışıram qarşıma qoyulan vəzifə tələblərini də yerinə yetirim.

Rafiq:
- Nizami müəllim, bir neçə il əvvəl müsahibənizdə demişdiniz ki, yerliniz Elnur Astanbəylini döymək istəyirsiniz. Amma sonradan döymədiniz. Bu, onunla eyni rayondan olmağınızla bağlıdır?



- Yox, onda zarafat etmişdim. Elnur Astanbəyli istedadlı oğlandır. Amma hərdən elə şeylər deyir ki, adam o fikrə düşür. Təbii ki, fikrə düşmək olar, amma işə keçmək olmaz.

Mehdi:
- `Hər şey naziklikdən, insan yoğunluqdan sınar` məsəlini qrammatik baxımdan təhlil edə bilərsinizmi?



- Ziddiyyət əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlədir. Bizim dilimizdə sintaksisdə təkrarın qarşısını almaq üçün bu cür ixtisarlar olur, ona görə də, iki cümlənin bir xəbəri var.

İlqar :
- Salam. Mənim sualım "mı, mi..." ədatları ilə bağlıdır. "Dünən Aydın məktəbdən qaçaraq, evə gəldi?" cümləsində sual hansı sözə ünvanlanıb? Bəlli deyil. Ona görə də, ədatlardan mütləq istifadə olunmalıdır. İslahatlara ehtiyac var.



- Danışıq dilində sual vurğusunu intonasiya müəyyənləşdirir. Məsələn, “Filankəs evə gəldi” – bu, nəqli cümlədir. Amma “Filankəs evə gəldi?” – bu, sual cümləsidir. Yazıda da bu, sual işarəsi ilə tənzimlənir. Amma 4 cür yazılan “mı” ədatı ki var, əlbəttə, dilimizin imkanlarını genişləndirən bir hadisədir. Bu ədat işlənirsə, sual işarəsi qoyulmasa da, biz bilirik ki, cümlə sual cümləsidir. Amma “mı”-sız bilmirik, gərək sual işarəsi olsun. Bu, dilin üslub imkanıdır. Hər ikisi işlənir və ikisi də məqamına görə maraqlı üslubdur.

Eldar:
- Hörmətli Nizami müəllim, xalq sizi demokratik fikirli, sözünü deyən insan kimi tanıyır və əlbəttə, hörmətinizi yüksək tutur. Siz bir filoloq, alim kimi, eləcə də, mədəniyyət komissiyasının sədri kimi nə üçün televiziyalar vasitəsilə xalqın evinə girən özbaşınalıqlar haqqında irad o tərəfə dursun, fikir belə bildirmirsiniz? Yoxsa, ictimaiyyətdə "dostluğa sadiq adam" kimi tanındığınız üçün heç kimin xətrinə dəymək istəmirsiniz?



- Mən, hər şeydən əvvəl, təbiətim etibarilə müəlliməm. Uzun illər universitetdə müəllim işləmişəm, dekan olmuşam. Ona görə də, elə ifadələr, elə sözlər var ki, onları bəlkə başqa biri təhqiramiz, kəskin şəkildə deyər, amma mən onu edə bilmərəm.

Bir də, bir məsələ var. Cəmiyyətdə çox hadisələr baş verə bilər. İstər- istəməz ona münasibət də bildirmək lazımdır. Elə insan var ki, baxırsan, xalq düşmənidir. Onun haqqında sənin fikrini bir başqası təhqiramiz şəkildə ifadə edə bilər. Amma mən düşünürəm ki, hər halda, insanlara bütün hallarda imkan vermək lazımdır. Dərhal onu hansısa hərəkətinə görə təhqir edib, sıradan çıxarmaq olmaz.

Dostum, böyük şairimiz Nəriman Həsənzadənin bir sözü var, deyir ki, istedadlı, qabiliyyətli adamın günahını kəndir edib onun boğazına keçirmək olmaz. Yəni hamımız günah edirik. Xristian fəlsəfəsində deyilir ki, insan günahın məhsuludur. Hətta mənfi fikir bildirəndə də çalışmaq lazımdır ki, insan təhqir olunmasın. Yəni bir günahı cəzalandırmaqdan ötrü başqa günaha yol vermək olmaz.

Riyaziyyatçı:
- Salam, Nizami müəllim. Niyə bizim xalq şeir yazmağı bu qədər sevir, hər yerindən duran şair olmaq istəyir?



- Bizə “şair xalq” deyiblər. Həqiqətən ədəbiyyatımız, poeziyamız da olduqca zəngindir. Doğrudan da, bir vaxtlar yerindən duran şair olmaq istəyirdi. İndi dəyişib: yerindən duran müğənni olmaq istəyir.

Şairlik - istedadın ilkin və ən primitiv formasıdır. İnsanın daxili zənginliyi söz sənətilə daha asan üzə çıxır. Bütün insanlar şairdir. Bu, yalnız bizim xalqa aid deyil. Başqa xalqlarda da buna həmişə meyl olub. İndi nə edək ki, Allahın bizə verdiyi istedaddır, biz bunu atası deyilik ki?! Hər halda, düzgün istifadə etsək, yaxşı olar.

Ən pisi odur ki, yüzlərlə şeir yazanın içərisində bu gün 4-5-ni seçmək də çətin olur. Zəif yazanlar da artıq Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Yəni zəif şairlər çoxdur. Şair də gərək zəif olmaya da. Hətta tənqidə də fikir vermirlər. İndi də imkan yaranıb, nəzarət yoxdur. Hər kəs qalın şeir kitabları çap etdirir, amma onların bir-ikisini seçib, “bu, şeirdir” demək çətindir. İndi ümid qalıb özlərinə. Özləri-özlərinin tənqidçisi olsalar, inanıram ki, daha normal çıxış yolu tapılar.

Ersan Erel:
- Haçan dilimizi özgə dillərin kirliliyindən qurataracağıq? SSRİ dönəmində olan Terminologiya Komitəsinin durumu nə gündədir? Dövlətin bu mövzuda bir siyasəti olacaqmı, yoxsa yenə də təyyarəni ərəbdən, vertolyotu rusdan dilənməklə keçinəcəyik?



- Bununla bağlı son illər xeyli işlər getdi. AMEA-da bu gün ayrıca Terminologiya Komitəsi var. Gələcəkdə bu sahədə ayrıca qurumların yaradılması da planlaşdırılır. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu gün Azərbaycan dünyaya inteqrasiya olunur. Dünyanın elə bir dili yoxdur ki, ona ayrı dillərdən sözlər keçməsin. Bundan qaçmaq da mümkün deyil. Sözlər dilə təsadüfən keçmir. Onlar beynəlxalq sözlərdir, bütün dünya dillərinə keçirlər. Və dil o sözləri qəbul edə bilirsə, bu, dilin inkişafı deməkdir.

Təbii ki, çox söz keçirsə, bu, dili məhv edə bilər. Amma Azərbaycan dilinin leksikonu, özülü möhkəmdir. Bu gün bizim dilimizdə 60-70%-ə qədər türk mənşəli sözlərdir. Ərəb, fars mənşəli sözlər də çoxdur. Avropa mənşəli sözlər də az deyil ki, onların da mütləq əksəriyyəti milliləşmiş sözlərdir. Bu gün bizim dilimizin milli əsasları leksikada kifayət qədər güclüdür. Hətta əvvəlki, əsrlərlə müqayisə etsək görərik ki, nə qədər milliləşmə prosesi gedib. Amma yenə də ehtiyacımız olan sözlər dilimizə keçməlidir.
Dilimizin müqaviməti də yaxşıdır. Həm də bu gün söhbət Azərbaycan mədəniyyətindən, təfəkküründən gedir ki, o da gərək möhkəm olsun. Və mən düşünürəm ki, kifayət qədər də möhkəmdir. Biz bu gün niyə dilimizə gələn xarici sözlərdən çəkinmirik? Niyə Azərbaycana xarici ölkələrdən gələn insanları məmnuniyyətlə qəbul edirik? Niyə özümüz dünyanın müxtəlif ölkələrinə gedirik? Ona görə ki, ikinci, üçüncü dərəcəli millət olmaq kompleksi daha bizdə yoxdur. Bir vaxtlar biz Bakıda normal otel, səliqəli küçələr, gözəl binalar görmürdük, amma Moskvaya , Parisə, İstanbula, Londona gedəndə o gözəllikləri, əzəməti görürdük. İstər-istəməz deyirdik ki, yəqin, biz ikinci–üçüncü dərəcəli millətik. Amma bu gün o yanaşma aradan qalxıb. Eləcə də, dilimizə münasibətdə xeyli inkişaf var. Söhbət təkcə danışıq dilindən getmir. Gələn terminlərin əksəriyyəti elmi-texniki, maliyyə, bank sistemi sahələrinə aiddir. Onların da qarşısını almaq, əlbəttə, mümkün deyil. Dil dünyada yavaş- yavaş ümumiləşir.

Ümumi baxanda, inkişaf göstəricisinə görə böyük dilləri sadalasaq, dilimiz təxminən 25-ci yerdədir.

Ateist :

- Nizami müəllim, bir ədəbiyyatşünas kimi bu suala cavab verməniz mənə maraqlı olardı. Necə olur ki, Məhəmməd Füzuli həm Peyğəmbərə, Allaha mədhiyyələr yazır, həm də "Könül, səccadəyə basma ayaq, namaz əhlinə uyma, səcdəyə gedib tacını başdan salma, payimal olma" deyir? Bir müsəlman belə şey yazmaz axı... Onun inancı nə olub?



- Böyük yazıçımız İsa Hüseynovun yaxşı bir sözü var, “Nəsimi” filmində də Nəsiminin dilindən işlənir ki, “şair hərdəmxəyal olur”. Füzuli, təbii ki, müsəlman, sufi şairidir. Onun ideyası, mövqeyi bizə məlumdur. Amma şair hərdən elə şey deyə bilər. Yəni o, Füzulinin İslama, müsəlmançılığa xilaf çıxmağı deyil. Ola bilər ki, sən İslamın qayda-qanunlarına riayət edərsən, amma içində sədaqətin olmaz. Ola da bilər ki, namaz qılmazssan, amma daxilində azad bir İslam inamı ola bilər. Yəni şair deyə bilər, burada təhlükəli heç nə yoxdur.

Kamal:
- Nizami müəllim, müasir gənclərin intellektual səviyyəsi sizi qane edirmi?



- Müasir gənclərin intellektual səviyyəsi olduqca yüksəkdir. Güclü informasiya texnologiyalarından istifadə, çevik təfəkkür - bunların hamısı var. Müasir gəncliyin ixtiyarında yaxşı təhsil alma imkanı var. Bu cəhətdən, həm mühit gəncliyi yaradıb, həm də gəncliyin özü o mühitə layiqdir. Bir az hövsələ, təmkin çatmır. Bəzən ardıcıl bir işlə məşğul olmağı bacarmırlar. Bu sürət, bu intellektlə yanaşı bir az qeyri- stabillik, mənəvi normaları gözləməmək, yuxarıdan aşağı baxmaq var. Mən demirəm ki, hər şey standarta tabe olmalıdır. Amma bununla yanaşı, həyatımızı, taleyimizi standartlar, modellər, təmkin, mənəviyyat müəyyənləşdirir ki, bu istiqamətdə gənclərdə çatışmayan məqamlar var.

Cəfər:
- Nizami müəllim, çox gənc yaşınızda BDU-da dekan olmusunuz. Sizcə, bu gün gənclərə niyə belə şərait yaradılmır? Təbii ki, günahı gənclərdə görmək haqqınızdan istifadə etməkdə azadsınız. Amma dövr o dövr olmadığına görə, başqa səbəbləri deyə bilərsinizmi?



- Bu gün bizim çox böyük vəzifələrdə işləyən gənclərimiz var. Amma mənim vaxtımda da daha çox yaşlı adamlar vəzifədə olurdular. Mən isə o zaman özümü yaşlı hiss edirdim. Söhbət yaşın gəncliyindən yox, münasibətdən, işləməkdən, tapşırılan işi məsuliyyətlə görməkdən gedir.

Bu gün də gəncliyə yer verilir, onlara elə baxılmır ki, hansısa işi bacarmazlar. Çox zaman da bacarırlar, lazımı şəkildə də çalışırlar. Mən gəncliyimizdən narazı deyiləm. Tələbələrlə işləmişəm və bilirəm ki, səviyyə kifayət qədər yüksəkdir.

H.H:
- Hörmətli Nizami müəllim! Biz bir-birimizlə tələbəlik illərindən tanışıq. Sizə hörmətim var. Ağsaqqallıq sizə çox yaraşır. Xahiş edirəm, bir sualıma səmimi cavab verəsiniz: ömrünüzün gənclik çağlarını gənc kimi yaşaya bildinizmi?



- Hər halda, mənalı yaşadım. Mümkün qədər çalışdım, nə marağım, istəyim var idisə, hamısını həyata keçirdim, bu gün də onun xeyrini görürəm. Gənclik vaxtı çəkilən zəhmətlər itmir. Elə işlər var ki, gərək onu 20-30 yaşında görəsən. Həmin işləri 50 yaşında görmək olmur. Enerji də istər-istəməz azalır. Gənclikdə qazanacağın bilik, məlumat, hörmət gənclikdən sonra qazanıla bilməz. Məşhur bir söz var: “Şərəfini gəncliyindən qoru”. Yəni “gənclikdə ağlıma nə gəldi edim, sonradan düzələrəm” kimi fikirlər olmamalıdır.

Bir də, gənclik həmişə elə olur ki, çoxlu günahlara batırsan. O günahlardan da qorunmaq lazımdır. Çünki gənclik enerjinin çoxluğundan adamı çox günahlara çəkir. Gərək ondan da özünü qoruya biləsən.

Alov:
- Nizami müəllim, bir millət vəkili olaraq Milli Məclisdə Azərbaycan türklərinin, xüsusən də gəncliyin sosial rifahına daha ciddi təsir edəcək hansısa islahatların keçirilməsinin zəruriliyi ilə bağlı təkliflər etmisinizmi, yoxsa bu sahədə islahatlara gərək olmadığınımı düşünürsünüz?



- Kim izləyibsə, yadında olar, bir vaxtlar Milli Məclisdə çox böyük münaqişələr, davalar olurdu. Hər şey yaddan çıxırdı, şəxsi münaqişələr, siyasi dedi- qodular gündəlik məsələləri müzakirə etməyə imkan vermirdi. Artıq xeyli vaxtdır ki, bizim təkmil Milli Məclisimiz var. Kifayət qədər müxtəlif nəsilləri təmsil edən, müxtəlif sahələrdə çalışan təcrübəli insanlardan ibarətdir. Azərbaycanın, insanlarımızın, gəncliyimizin taleyi, həyatı ilə bağlı nə etmək mümkündürsə, biz onları edirik. Tam səmimiyyətlə deyim ki, Azərbaycan prezidentinin də hər dəfə dediyi, həyata keçirdiyi bundan ibarətdir ki, biz sağlam gənclik yetişdirməliyik. İdmanın, mədəniyyətin, səhiyyənin inkişafı da ona xidmət edir. Çünki onlar bizim gələcəyimizdir, bu, yalnız təntənəli söz deyil. Bizim qanunlarımızın hamısında millətimizlə bağlı bir təəssübkeşlik var. Hətta biz bilirik ki, məsələn, bu gün hansısa qanunu qəbul edirik, amma onu bu gün həyata keçirmək mümkün deyil. Bunun üçün böyük maliyyə, ictimai mədəniyyət, insanların bir–birinə hörməti, münasibətləri lazımdır. Bu gün onlar yoxdur, amma nəzərə alırıq ki, sabah olacaq. Və dediyimiz də olur. Ardıcıl olaraq biz o inkişafı görürük.

Tofiq:
- Nizami müəllim, Azərbaycanda soyadların sonluqlarının dəyişdirilməsilə bağlı sizin fikrinizi bilmək istərdik. Siz nə düşünürsünüz, dəyişmək doğrudurmu? Bununla bağlı nə tövsiyə edərdiniz?

- O məsələ ilə bağlı mən çox müsahibələr vermişəm. Yəni, “-ov”, “-yev” soyad forması 19-cu əsrdən Azərbaycanda işlənib, qəbul da olunub. Ancaq sonradan - 30-cu illərdə soyad formasını bizə zorla qəbul etdiriblər. Təsəvvür edin ki, Azərbaycanın müstəqilliyindən 20 ildən artıq vaxt keçib, amma “-ov”, “-yev” sonluqlu soyadlar 80% təşkil edir. Bu, o demək deyil ki, bu 80%-in hamısının bu sonluqlardan ötrü ürəyi gedir. Sadəcə, inersiya, axın ilə davam edir.

Ona görə də, AMEA-nın komissiyasında qərara gəldik ki, bu sonluqlardan xilas olaq. Elə insanlar var ki, dəyişmək istəyir, ancaq tənbəllik edir. Bunun üçün gərək gedəsən soyad formasını dəyişdirəsən. Kəndlərimizdə uşaq anadan olur, soyadını “-ov”, “-yev” sonluğu ilə yazdırırlar. Ona görə də, bunun qarşısını almaq lazımdır. Hazırda bununla bağlı Nazirlər Kabinetində müəyyən sənədlər hazırlanır. Yəqin ki, asan bir formada dəyişmək mümkün olacaq.

Burada söhbət təkcə Azərbaycanda yaşayanlardan getmir. Dünyada yaşayan azərbaycanlıların yalnız beşdə biri Azərbaycan vətəndaşıdır. Elə olmalıdır ki, deyək ki, Azərbaycan mənşəli bir neçə soyad forması yayılsın. Çünki məqsəd həm də ondan ibarətdir ki, soyad forması dünya azərbaycanlıları üçün ümumiləşsin. Dünya xalqlarının çoxunda bir neçə soyad forması var. Biz də qərara gəldik ki, şəkilçisiz, həmçinin “-lu”, “-li”, “oğlu” olsun. “Soy”, “gil” formaları da ola bilər, ancaq onlar daha çox eksperimental formalardır.

Şahanə Rəhimli
Nuran Məmmədov
AzVision.az