Akademik Prof. Vəli Əliyev

Bəşər tarixində xüsusi yeri olan Azərbaycan əlverişli coğrafi mövqeyi, zəngin yerüstü və yeraltı təbii sərvətləri ilə daim yadellilərin diqqətini cəlb edib. Müxtəlif tarixi dövrlərdə Azərbaycan torpaqlarına basqınlar edən yadelli fatehlərə qarşı xalqımız ölüm-dirim mübarizəsi aparmış və qəhrəmanlıqlar göstərib.

XVIII – XX əsrlərdə Azərbaycana qarşı Rusiya və onun Qafqazdakı əlaltısı Ermənistan tərəfindən aparılmış işğalçı siyasəti nəticəsində dəhşətli talanlar edilmiş, xalqımız kütləvi şəkildə qırılmış, torpaqlarımız zəbt edilib.

Hələ X əsrdə Rusiyanın hakim qüvvələri Xəzər dənizi sahilləri boyu torpaqlara böyük maraq göstəriblər. Rus knyazları, çarları, generalları və zabitləri Azərbaycanın zəngin sərvətlərinin ələ keçirməyə, əhalisini isə soyub talan etməyə və öz mənafelərinə işlətməyə çalışıblar.

Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana qarşı bu siyasət XVIII əsrdən başlayaraq xüsusilə güclənib. I Pyotr Rusiyanın sərhədlərini genişləndirmək, Xəzər Dənizi sahili boyunca yerləşən torpaqları işğal edib güclü dövlət yaratmaq barədə çox fikirləşmişdi. Bu məqsədlə I Pyotr Qafqaza öz adamlarını göndərir, kəşfiyyat xarakterli iş aparırdı. Təbii ki, I Pyotr Qafqazda planlarını həyata keçirmək üçün yerli əhali arasında özünə dayaq axtarırdı. O bu dayağı ermənilərin sayəsində əldə etdi.

I Pyotr erməni xalqını öz himayəsinə almaq haqqında 1724-cü il 10 noyabr tarixli fərmanı imzaladı. II Yekaterina da 1768-ci ildə erməniləri Rusiyanın himayəsinə almaq haqqında fərman vermişdir. 1769-cu ildə Movses Safaryan adlı bir nəfər Ermənistanın azadlıq Proqramını rus hakimiyyət orqanlarına təqdim etdi. Rusiyanın himayəçiliyi sayəsində ermənilər 1781-ci ildə Peterburqda Q. Xaldaryanın mətbəəsini təşkil etdilər. Bu müsəlmanlara qarşı nifrət hissinin güclənməsində böyük rol oynadı.

Çar Rusiyasını Azərbaycanı ələ keçirilməsi ilə bərabər, həm də Şərqə geniş yolun açılması maraqlandırırdı. Azərbaycanı ələ keçirmək Rusiya üçün İran körfəzinə və Bosfor, Dardanelə yaxınlaşmaq demək idi. Ermənilərin bu siyasətdən gözlədikləri isə Rusiyanın timsalında özlərinə havadar tapmaq idi. Ermənilər özlərinin təcavüzkar planlarını daim riyakarlıq və xəyanət yolu ilə həyata keçirmişdir.

Çar Rusiyası məhz belə məkrli, xəyanətkar keyfiyyətlərinə görə ermənilərə havadarlıq edərək, Ermənistan vasitəsilə Qafqazda Yaxın Şərqlə Rusiya arasında bufer zona yaradıb. Bu planı həyata keçirmək üçün Rusiya ermənilərin Qafqaza köçürülməsinə xüsusi diqqət yetirirdi.

XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın işğal edilməsi I Pyotrun qoyduğu yol ilə davam etdirilirdi. Çar I Aleksandr 1802-ci il sentyabrın 26-sında P. D. Semyonova yazırdı: “Nəyin bahasına olursa olsun, Azərbaycanın bu və ya digər xanlıqlarına... ermənilərdən geniş istifadə etmək lazımdır. Xüsusilə Rusiyaya daha sədaqətli olan erməni keşişi Danil ola bilər”.

Rusiya ilə İran arasında gedən müharibə (1804-1813) zamanı, 1804-cü ilin may ayında rus qoşunlarının İrəvan xanlığına I yürüşü oldu. Lakin rus qoşunları güclü müqavimətə rast gəldilər. Rus qoşunları II dəfə 1808-ci ildə İrəvan xanlığı üzərinə hücum etdi. Rus qoşunlarına İ. V. Qudoviç başçılıq edirdi. İrəvan qalası 2 ay mühasirədə qaldı. Lakin ruslar İrəvan qalasını ala bilmədilər. Rus qoşunları Naxçıvana hücum etdilər. Rusların bu hücumu zamanı ermənilər də könüllü olaraq ruslara qoşuldular. Naxçıvan işğal edildi. Ermənilərin bir qismi buraya köçürüldü.

1813-cü il oktyabrın 12-sində müharibənin qurtarması ilə əlaqədar bağlanan müqaviləyə əsasən, Naxçıvan və İrəvan hələ şahın hakimiyyəti altında qalırdı.

Azərbaycan xanlıqları içərisində təkcə İrəvan xanlığı bir qədər müstəqil idi. Qafqazın baş hakimi A.N.Yermolov bu vəziyyətlə barışa bilmirdi. O, nəyin bahasına olursa, olsun İrəvan xanlığını da məhv etmək və əhalisini rus tabeliyinə keçirmək istəyirdi. Bu məqsədlə o, müəyyən tədbirlər hazırlayırdı. Bu tədbirlərin hazırlanmasında və həyata keçirilməsində İrəvanda yaşayan ermənilər də fəal iştirak edirdilər. Onlar tez-tez A. N. Yermolovun yanında olur, İrəvandakı vəziyyət barədə ona məlumat verir, xanlığın ləğvilə bağlı hər cür yardım edəcəklərini bildirirdilər.

Beləliklə, 1827-ci il aprelin 2-sində rus qoşunları III dəfə İrəvan üzərinə hücuma keçdi. İrəvan rus qoşunları tərəfindən 1827-ci il fevralın 27-sində mühasirəyə alındı və oktyabrın 1-də zəbt edildi.

1826-1828-ci il Rusiya – İran müharibəsi Rusiyanın qələbəsi ilə nəticələndi. 1828-ci il 10 fevral tarixli Türkmənçay müqaviləsi bağlandı. İrəvan, Naxçıvan xanlıqları və Ordubad mahalı Rusiyanın tabeliyine keçdikdən sonra çar hökümət orqanları xanlıqların ərazi bölgüsünə dərhal dəyişikliklər apardılar. 1828-ci il 21 mart tarixli dekretilə erməni vilayəti təşkil edildi.

Azərbaycan xanlıqlarının işğalında ruslarla yanaşı, erməni millətindən olan V.Q.Madatov, İ. Lazarov, Bebutov, gürcü Sisyanov kimi generalların “xüsusi xidmətləri” olmuşdur. Türkmənçay müqaviləsinin XV maddəsində çar höküməti diplomatik ibarələrlə erməniləri Qafqaza köçürməyi nəzərdə tutmuşdu.

Müqavilədən 16 gün sonra İranın ermənilər yaşayan ərazilərdən ermənilərin kütləvi surətdə köçürülüb Qərbi Azərbaycanda – İrəvan-Naxçıvan xanlıqlarında, Zəngəzur və Qarabağda yerləşdirilməsinə başlandı.

1828-1829-cu il Rusiya – Türkiyə müharibəsində Türkiyənin məğlub olması, 2 sentyabr tarixli Ədirnə müqaviləsi ermənilərin Qafqaza, o cümlədən, Azərbaycanın qərb hissəsinə köçürülməsi prosesini sürətləndirdi.

Bu köçürmələr haqqında N. İ. Şavrov yazır: “İki il ərzində 1828-1830-cu illərədək biz Qafqaza 40 mindən çox İran və 84600 Türkiyə ermənisi köçürtdük və onları erməni əhalisinin cüzi olduğu Yelizavetpol (Gəncə), İrəvan quberniyasının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirdik. Onları yerləşdirmək üçün 200.000 desyatin xəzinə torpağı və 2 mln. rubldan artıq məbləğdə xüsusi mülkiyyətdə olan torpaq müsəlmanlardan alındı. İndi Zaqafqaziyada yaşayan 1mln. 300 min ermənidən 1 milyonu yerli əhaliyə aid deyildir, onlar bizim tərəfimizdən bura köçürülmüşlər.

1877-1878-ci illər rus-türk müharibəsində Rusiyanın qələbəsi, Türkiyənin bir sıra vilayətlərinin Rusiyaya birləşdirilməsi, İrəvan quberniyasında, habelə Zaqafqaziyanın bir sıra bölgələrində ermənilərin kütləvi şəkildə yerləşdirilməsi prosesini daha da sürətləndirdi.

Azərbaycanın Qərb torpaqlarının itirilməsi, Qərbi Azərbaycan əhalisinin faciəvi soyqırımı, deportasiyası məhz Azərbaycan xanlıqlarının işğalı dövründən başlandı. Yalnız 1826-1828-ci illərdə müharibə dövründə İrəvan xanlığı ərazisində 420-dən çox kənd dağıdıldı, bir çox kəndlərin adları tarix səhifəsindən silindi. Bu dağıdılan, əhalisi bütövlüklə məhv edilən və didərgin düşən kəndlər İrəvan istiqamətində hücuma keçən rus qoşunlarının yolu üstə olmuşdur. Şəhərin zəbt edilməsi on minlərlə azərbaycanlı əhalinin məhv edilməsi hesabına başa gəlmişdir.

XIX əsrin II yarısında da ermənilər dinc durmamışlar. Bu vaxt ərzində onlar Zeytunda (1862, 1878 və 1884), Sasunda (1880), Vanda (1886) qırğınlar törətmiş və bu sahədə demək olar ki, “təcrübə” toplamışlar. Bu dövr eyni zamanda ermənilərin təşkilatlanması ilə də xarakterikdir.

Hələ 1887-ci ildə bir qrup erməni millətçisi Cenevrədə “Hiçaq” (“Zəng”) adlı partiya təşkil edərək, əsasən Türkiyə torpaqları hesabına Ermənistan dövləti yaratmaq məqsədini qarşılarına qoymuşlar. Bundan sonra 1890-cı ildə Tiflisdə “Daşnaksütyun” (ittifaq) erməni faşist qatı millətçi partiyası təşkil olundu. Bu təşkilatlanma yalnız Türkiyə və Qafqazda deyil, dünyanın bir çox ölkələrində, hətta okeanın o tayında da gedirdi.

1895-ci ilin iyununda Nyu-Yorkda “Böyük Ermənistan” yaratmaq məqsədi güdən “Erməni vətənpərvərlər ittifaqı” təşkilatı meydana gəldi. Bütün bu təşkilatların məqsədləri Türkiyədən müəyyən əyalətləri, Qafqazdan isə Göyçə, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan, Borçalı, Axalsıx, Axalkala ərazilərini qoparmaq hesabına “Böyük Ermənistan” yaratmaq idi.

Türkiyədə heç bir şeyə nail ola bilməyən ermənilər 1905-1907-ci illər çar Rusiyasında baş verən hadisələrdən istifadə edərək fəaliyyətlərinin coğrafiyasını dəyişməli oldular. XX əsrin əvvəllərində erməni millətçiləri öz tarixi torpaqlarında yaşayan azərbaycanlıları planlı surətdə doğma yurdlarından çıxarmağa, qırmağa, milli soyqırıma başladılar. Azərbaycanlılarla ermənilər arasında ilk toqquşma Bakı şəhərində başlayaraq Şuşaya, Zəngəzura, İrəvana, Naxçıvana, Ordubada, Eçmeədzinə, Cavanşir və Qazax qəzalarına yayıldı. Qərbi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlıların taleyində faciələrlə dolu 1905-ci il haqqında təəssüf ki, çox az məlumat var. Bu baxımdan M. S. Ordubadinin tarixi sənədlər əsasında yazdığı “Qanlı illər” (1911) əsəri qiymətli mənbə hesab edilə bilər.

Əsərdə 1905-1907-ci illərdə ermənilərin dinc Azərbaycan əhalisinə qarşı Bakıda, Gəncədə, Naxçıvanda, Qarabağda, Qazax qəzasında, Zəngəzurda, Göyçə ətrafında, Mehridə törətdikləri vəhşiliklərdən bəhs edilir. “Ordubadlıların Qapan dərəsinə əvvəlinci səfərlər” adlı yazıda göstərilir: “...Havanın pisliyinə baxmayaraq bir neçə bələdçi götürüb ətrafı öyrənmək üçün əzm edildi. Saqqarsuyun ətrafında bir qan çalası göründüyündən o tərəfə gedildi. Soyuğun şiddətindən qanın üzü buz bağlamışdı. Bununla belə daşın bir tərəfindən damcı-damcı qan sızırdı. Bu halı gördükdə camaatı böyük bir təəccüb və heyrət içində buraxırdı. Daşın arasında 62 nəfər övrət və uşaq cənazəsi bir-biri üstə qalaq-qalaq tökülmüşdü”.

Terror, şantaj, separatçılıq yolunun seçmiş ermənilər və onların faşist ideyalı “Daşnaksütyun” partiyası daim Qərbi Azərbaycan torpaqları və azərbaycanlı əhalinin faciəsi hesabına öz mənfur məqsədlərinə nail olmuşlar.

Erməni şovinistlərinin və Rusiya hakim dairələrinin milli siyasətinin üst-üstə düşməsi və biri digərini tamamlaması nəticəsində İrəvan xanlığı ərazisinə uyğun gələn İrəvan quberniyasının 5 qəzasında yerli ermənilərin sayı 1831-ci ildəki 14,3 min nəfərdən artıb 1916-cı ildə 570 min nəfərə çatmış, təqribən 40dəfə artmışdır. Bu bölgədə çoxluq təşkil edən azərbaycanlıların sayı isə cəmi 4,6dəfə artıb 246,6 min nəfərə çatmışdır.

Və yaxud 1886-1897-ci illər ərzində azərbaycanlı əhali arasında mütləq artım 40 min nəfər olduğu halda 1905-1916-cı illərdə mütləq artım 17 min nəfər olmuşdur. Halbuki 1905-ci ildə 1886-cı ildəkindən 61 min nəfər çox idi. Regionda erməni əhalinin az qala kosmik sürətlə artması və azərbaycanlı əhalinin xüsusi çəkisinin isə eyni sürətlə azalması çar Rusiyası və erməni daşnaklarının birgə fəaliyyətinin nəticəsi idi. Qərbi Azərbaycan ərazisində hələ XIX əsrdən başlayan azərbaycanlı əhalinin azalması prosesi XX əsrin 90-cı illərinə qədər davam etdi. Erməni daşnakları nəhayət öz iyrənc məqsədlərinə “türksüz Ermənistan” yaratmağa nail oldular. 1991-ci il avqustun 8-nə keçən gecə azərbaycanlıların yaşadıqları Nüvədi kəndi də boşaldıldı.

Ermənilər I dünya müharibəsi dövründə fəallaşdılar. Daşnaksütyun partiyası tərəfindən hələ 1912-ci ildə yaradılmış “Erməni milli bürosu” müharibə dövründə ermənilərin Rusiya tərəfindən müharibədə aktiv iştirak etməsi üçün geniş kompaniya başlatdı. “Milli büro”nun tərkbinə Tiflis erməni burjuaziyasının rəhbəri yepiskop Mesrop, Daşnak partiyasının aktiv üzvü Al. Xatnsov, 1918-1920-ci illər daşnak hökümətinin başçısı Zavriyev, Samson Arutyunov, Dro və avanturist Adnronik daxil idi. Lalayev yazır: “Milli büro ilk növbədə bütün ermənilərin katolikosu V Gevork vasitəsilə çar Nikolaya müraciət edərək bildirirlər ki, ermənilər “onun sadiq oğullarıdır, çardan xahiş edirlər ki, Türkiyə ərazisində yaşayan “qardaşlarımızın əzabına” son qoysun”.

Milli büro erməni silahlı dəstələrinin (1600 nəfərdən ibarət) yaradılması razılaşdırılmışdır. Lakin Türkiyənin şərq vilayətlərini tezliklə zəbt etmək məqsədilə 10.000 nəfərdən ibarət silahlı dəstələr yaratdı.

Sonrakı dövrdə də Cənub-Qərb Demokratik Respublikasının və ADR süqutunda da ermənilərin “xüsusi xidmətləri” oldu. CQDR meydana gəlməsi (1918-1919) tarixi zərurətdən doğmuşdu. Çünki bu zaman erməni daşnaklarının Zəngəzurda və Qarabağda hücumları ilə bu respublikanı ADR-dən faktiki olaraq ayırmışdı. ADR buraya hər hansı bir yardım göstərməkdən məhrum idi. Qərbi Azərbaycan torpaqları ilə alveri bu dəfə ingilislər apardılar. Belə ki, ingilislər CQDR torpaqlarını Ermənistan və Gürcüstan arasında böldü. Respublikanın süqutunda bu dəfə gürcülər də fəal rol oynadılar. Gürcü qoşunları Axalsıx və Axalkala yezdində 45 kəndi, 22 məscidi dağıtdılar. Əhalinin mülkünü əlindən alıb, özlərini isə ata-baba yurdlarından qovdular. Sonrakı dövrdə bu işi Stalin başa çatdırdı. Əvəzində Gürcüstan yeni bir “Qarabağ” problemi qazanmış oldu. Çünki əvvəllər CQDR-ə daxil olan bu rayonlardan qovulan azərbaycanlılar və məshəti türklərinin əvəzinə ermənilər tədricən yerləşib say çoxluğu təmin etdilər.

Qafqaz xalqlarının əsarət altına düşməsinin birbaşa baisləri olan ermənilərin ADR dövründə Bakıda, Şamaxıda, Gəncədə, Zəngəzurda, Qarabağda, Naxçıvanda, İrəvanda və s. bölgələrdə ağılasığmaz vəhşiliklər törətmişlər. Daşnaklar Ermənistan ərazisində yaşayan azərbaycanlılara qarşı vəhşiliklər törədir, dinc əhalini talayır və öldürür, bütöv kəndləri məhv edirdilər.

Daşnaklar hakimiyyətə gələndə Ermənistanda 1 milyon 200 min erməni yaşadırdı. İki il yarım davam edən kütləvi qırğın siyasəti nəticəsində 1920-ci ilin sonunda əhali 770 min nəfərə enmişdi. Daşnakların dövründə Ermənistan əhalisi 35,5 faiz azalmışdısa, bu müddət ərzində burada yaşayan türklərin sayı 77 faiz, kürdlərin sayı 98 faiz, yezillərin sayı 40 faiz azalmışdır.

1920-ci ill noyabrın 29-da “Ermənistan” sovetləşəndən az sonra – dekabrda Rusiya bu sovetləşmənin müqabilində Zəngəzur, Göyçə, Dərələyəz və s. mahalları zorla alıb ona vermişdir. Əvvəlki 9 min kv.km üzərinə daha 20 min kv.km əlavə edilmiş, Ermənistanın ərazisi 29 kv.km olmuşdur. Ən ürək ağrıdan fakt odur ki, Bakıda oturmuş daşnak-bolşevik höküməti 1920-ci ilin yayında Ermənistanla ərazi mübahisəsini həll etmək üçün göndərdiyi “Azərbaycan” nümayəndə heyətinin tərkibində bir nəfər də azərbaycanlı olmamışdır. Bu heyətin üzvləri Mikoyan və Laminadze olmuş və onlara rəhbərliyi milliyyətcə erməni olan Dövlətov etmişdir.

1929-cu ildə məşhur Nüvədi və daha 11 kənd Ermənistana verilmişdir və bununla da, Azərbaycan torpaqlarının hesabına 29,8 min kv.km olan “Ermənistan” dövləti yaradılmışdır. Bakıda hakimiyyət başında ruslar, yəhudilərlə yanaşı oturmuş Sümbətov, Qriqoryan, Markaryan, Qalstyan, Ohanesyan, markaryanlar Azərbaycan ziyalılarının sözün əsl mənasında kökünü kəsirdilər. 1937-1938-ci illərdə təxminən, 70-80 min Azərbaycan ziyalı nümayəndəsi ucdantutma məhv edildi. Bütün bunlar Azərbaycan millətini başsız qoymaq demək idi.

Bu məkirli siyasətin davamı olaraq 1948-1953-cü illər köçürülmə planı yerinə yetirilmişdir. Buna köçürülmə yox, repressiya demək daha düzgün olardı. Hələ 1943-cü ildə üç dövlətin (SSRİ, ABŞ və İngiltərə) Tehran konfransında Sovet-İran münasibətləri müzakirə edilərkən erməni diasporu fürsətdən istifadə edərək SSRİ xarici işlər naziri V. Molotova müraciətində xahiş etmişdir ki, İranda yaşayan ermənilərin SSRİ-yə köçməsinə icazə versinlər. İ. V. Molotov elə oradaca İ. Stalinlə danışdıqdan sonra onların köçürülməsinə razılıq vermişdir. Q. Harutyunov bu fürsətdən istifadə edərək xarici ermənilərin Ermənistana köçürülməsi ilə əlaqədar azərbaycanlıların Ermənistandan zorla köçürülməsi barədə qərar verilməsinə nail olur.

Xaricdə yaşayan erməniləri Ermənistana köçürmək üçün azərbaycanlıların zorla köçürülməsi haqqında ilk qərar “Qolos Armeniya” qəzetinin verdiyi məlumata görə (11noyabr 1990-cı il), M. C. Bağırovun və Q. Y. Harutyunovun 3 dekabr 1947-ci il tarixli məktubu ilə əlaqədar verilmişdir. Bu müraciətə cavab olaraq SSRİ Nazirlər Soveti iki qərar qəbul etmişdir. Birincisi 29 dekabr 1947-ci il tarixli “Ermənistan SSR-dən kalxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” 4083 № li qərar idi. İ. Stalinin imzaladığı həmin qərar azərbaycanlılar üçün gözlənilməz zərbə idi, açıq repressiya idi. Bu qərarda heç bir arqument göstərilmədən nəyin bahasına olursa, olsun, azərbaycanlıların Ermənistandan köçürülməsi tələb olunurdu.

SSRİ Nazirlər Sovetinin 10 mart 1948-ci il tarixli qərarında isə birinci qərarın yerinə yetirilməsi üçün tədbirlər planı şərh edilirdi.

SSRİ Nazirlər Sovetinin 10 dekabr 1947-ci il tarixli 4083 № li göstərilirdi ki, 1948-1950-ci illərdə könüllülük prinsipləri əsasında SSRİ-də yaşayan 100 min kalxozçu və digər azərbaycanlı əhali Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürüldü. “Könüllülük” ifadəsi xüsusi məqsədlə qərara salınmışdı, əslində bu qəti repressiya idi. Qərara görə 1948-ci ildə 10 min nəfərin, 1949-c ildə 40 min nəfərin, 1950-ci ildə 50 min nəfərin köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. Mərkəzin Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR Nazirlər Sovetlərini tələsdirməsi, onların cəmi bir ay müddətində tədbirlər planı hazırlayın SSRİ Nazirlər Sovetinə məlumat vermələrini təkidlə tələb etməsi heç də səbəbsiz deyildi.

Bu tələskənliyin əsl səbəbi qərarın axırıncı 11-ci maddəsində aydın şərh edilmişdir. “Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə icazə verilsin ki, azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar olaraq, onların boşaltdıqları tikililərdən və evlərindən xaricdən Ermənistana gələn ermənilərin yerləşdirilmək üçün istifadə etsinlər.” Bütün bunlar tarixi həqiqətdir. Bəs əslində bu qərar necə yerinə yetirildi? Əldə olan məlumatlara görə 1948-ci ildə Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə1799 təsərrüfat, 7747 nəfər köçürülmüşdür. Həmin müddətdə 2834 nəfəri birləşdirən 429 ailə müxtəlif təzyiqlərə məruz qaldıqlarına görə pərakəndə halda Azərbaycana gəlməyə məcbur olmuşlar. Beləliklə, 1948-ci ilin payızınadək gələnlərin sayı 10.584 nəfər olmuşdur. 1949-cu ildə qərarda nəzərdə tutulmuş 40.000 nəfər əvəzinə 15276 nəfər, 1948-1950-ci illərdə Ermənistan SSR-dən cəmi 8.018 təsərrüfatda birləşən 33382 nəfər köçürülmüşdü. Bununla yanaşı, həmin illərdə 1000 təsərrüfatdan çox azərbaycanlı ailəsi (7 min nəfər) ictimai əmlaklarını Ermənistanda qoyub özbaşına Azərbaycanın müxtəlif yerlərinə qaçmalı olmuşdular. Bütövlükdə götürülərsə, 1948-1953-cü illərdə Ermənistan SSR-dən 100 min nəfərdən çox adam zorla köçürülmüş və ya köçməyə məcbur edilmişdir.

Burada bir məsələni də qeyd edək ki, köçürülmə dövründə nəzərə alınmışdır ki, azərbaycalılar Ermənistanın dağlıq rayonlarında yaşadıqları üçün Azərbaycanda da ona uyğun yerlərdə yerləşdirilsinlər. Və belə də edildi. Ilk köçkünlər Şuşa, Qəbələ (Qutqaşen) və Şəki zonalarında yerləşdirilməyə başlandı. Nədənsə birdən-birə qərar dəyişdirildi. Bütün köçürülənləri Azərbaycanın aran rayonlarına daşımağa başladılar. Çünki azərbaycanlıların Şuşaya və Qutqaşenə köçürülmələri Harutyunyanın xoşuna gəlməmişdi. O, Stalinin yanına gedərkən məsələ qaldırdı ki, M. C. Bağırov köçürülən azərbaycanlıları pambıq yığmağa deyil, kurorta aparır. Bununla da bütün planlar dəyişildi. Diktator göstəriş verdi ki, köçürülənlər yalnız pambıq rayonlarında yerləşdirilməlilər. Bu xalq axınının ikinci forması – repressiya yolu ilə köçürülməsi, sürgün edilməsi idi. Beləliklə, qısa müddətdə Ermənistanın dağlıq rayonları Əzizbəyov, Yeğəqnadzor, Sisyan, Vedi, Basarkeçər (Vardenis 1969) rayonlarından yüzlərlə azərbaycanlı kəndinin əhalisi (100 mindən çox ) zorla Azərbaycanın aran rayonlarına gətirilib töküldü.

Qərarla köçürülən əhaliyə aşağıdakı “güzəştlər” edilməsi nəzərdə tutulurdu: köçürülən hər bir ailəyə pulsuz olaraq 2 tona yaxın ev əşyası və kənd təsərrüfatı heyvanları (yəni əmlaklarının müəyyən qismini), hər bir ailə başçısına o dövr üçün qiymətdən düşmüş pul ilə 1000 rubl, ailə üzvlərinə 300 rubl yardım göstərilməsi və s. Qeyd edək ki, bu “güzəştlər” SSRİ MİK və XKS-nin 1937-ci il 17 noyabr tarixli müştərək qərarı əsasında repressiya edilənlər üçün nəzərdə tutulmuş qərarların əsasında edilirdi. Məhz elə bu qərarın “könüllülərə” şamil edilməsi bu köçürmənin deportasiya olunmasını bir daha sübut edir.

Stalinin ölümündən sonra köçürülmə dayandırılmışdır. Bu zaman əks proses başlanmışdı. Axta, Qarabağlar, Yeğəqnazor, Əzizbəyov və b. Dağ rayonlarından zorla Kür-Araz vadisinə köçürülən əhalinin aqibəti daha kədərli olmuşdur. İqlim şəraitinə uyğunlaşa bilmədikləri üçün adi məişət uyğunluqları olmadığından köçürülənlərin üçdə biri aclıq və xəstəlik nəticəsində həlak olmuşdur. Arxiv sənədlərindən göründüyü kimi köçürülən əhalinin bir qismi tövlələrdə, bəzən isə hətta heyvanlarla bir yerdə yaşamışlar. Onlar üçün ayrılan vəsaitin cəmi 45-47 faizindən istifadə edilib, yaşayış evləri tikilməmişdir. Ermənistandan özbaşına köçənlərin böyük bir dəstəsi DQMV Martuni rayonunun Qişi və Xunuşnak kəndlərində məskunlaşmışlar. Vilayətin erməni rəhbərləri Azərbaycan köçürmə komissiyasının rəhbərləri olan ermənilərin (Brutens, Sevumyan) köməyi ilə onları Martuni rayonundan müxtəlif bəhanələrlə qovmuşlar. 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan köçürülən azərbaycanlılardan bir nəfər də olsun Dağlıq Qarabağda məskunlaşmağa qoymamışlar.

Köçürülmə dövründə ikinci müsibət Ermənistandan gələn azərbaycanlıların elə 1948-ci ildən başlayaraq yenidən öz doğma yurdlarına qayıtması idi. 1948-50-ci illərdə 376 təsərrüfatın yenidən Ermənistana qayıtması xəbərini Ermənistan Nazirlər Sovetinin sədri S. Karapetyan (29 may 1950-ci il tarixli teleqramında) Ermənistan üçün faciə hesab edirdi. Əslində bu ermənistana qayıtmağa məcbur olmuş didərgin azərbaycanlılar üçün faciə idi. Azərbaycana köçürülmüş ermənistanlı azərbaycanlıların salamat qalanlarının təqribən 40-45 faizi doğma yurdlarına qayıtmışdılar.

Bu köçürülmə prosesi xaricdən gələn erməniləri yerləşdirməklə əlaqələndirilsə də, əsas məqsəd azərbaycanlıları Ermənistandan təmizləmək idi. Bu faciəli deportasiya dövründə Ermənistan ərazisində vaxtilə azərbaycanlıların yaşadıqları yüzlərlə kənd xarabalığa çevrilmişdir. Ermənistan KP MK-nın 1975-ci il yanvar plenumunda göstərildiyi kimi 476-dan çox kənd istifadəsiz qalmışdır.

Ermənistandan azərbaycanlıların zorla köçürülməsində əsas məqsəd xaricdən gələn ermənilərin onların məskənlərində yerləşdirilməsi idi. Bu daşnakların əzəli arzusu olan təkmillətli Ermənistan respublika yaratmaq siyasətinin nəticəsi olmuşdur.

Azərbaycanlıların öz ata-baba yurdlarından qovulmasının növbəti mərhələsi 50-ci illərin sonlarından başladı. Bu dövrdən 1988-ci ilə qədər olan deportasiyanı sıxışdırma da adlandırmaq olar. Bu illərdə əhalinin köçməsi pərakəndə olmuşdur. Respublikada azərbaycanlılarla bağlı olan ali məktəblər, texnikumlar, mətbuat orqanları kütləvi surətdə bağlandı. Yerevan Pedaqoji İnstitutunun 4 Azərbaycan dilli fakültəsi bağlanıb, cəmi 25 nəfərlik bir qrup təşkil edildi, 1925-ci ildən fəaliyyət göstərən Azərbaycan dilli Yerevan Pedaqoji texnikumu ləğv edilib Az.SSR Xanlar rayonuna köçürüldü.

Bu kimi tədbirlər nəticəsində hər il Ermənistanda Azərbaycan məktəblərini bitirən orta hesabla 5000 nəfər abituriyent təhsilini davam etdirmək üçün respublikadan kənarda SSRİ-nin digər respublikalarına, xüsusən Azərbaycana gedirdi. Onlar təhsilini başa çatdırdıqdan sonra (99 faizi) Ermənistan respublikasına qayıtmır, təhsil aldıqları şəhərdə qalıb işləyir, ailə qurub yaşayırdılar. Bu Ermənistandakı azərbaycanlıların kəmiyyət və keyfiyyətcə inkişafına mənfi təsir göstərmişdir. Ermənistan kəndlərindən 1988-ci ildə qovulan ailələrin sayının 2,5-3 misli qədər, 1950-1988-ci ilərdə həmin gənclərin hesabına yaranmış, yeni ailələr Azərbaycanın bu və ya digər bölgələrində və keçmiş SSRİ respublikalarının müxtəlif şəhərlərində məskunlaşmışlar.

1960-cı ilərdən başlayaraq Ermənistanda rəhbər vəzifələrdə olan azərbaycanlıların hamısını (Amasiya rayonu istisna olmaqla) ermənilərlə əvəz etdilər. Basarkeçər, Krasnoselo, Qarabağlar, Zəngibasar, Vedi rayonlarında (əhalinin 75-90 faizi azərbaycanlılar olmaqla) rayon partiya komitələrinin birinci katibləri vəzifələrindən uzaqlaşdırıldılar. Azərbaycanlıların qarışıq yaşadıqları 10 rayonda isə rayon partiya komitələrinin II və III katibləri azərbaycanlı olduqları üçün işdən çıxarıldılar.

Azərbaycan xalqının qəddar düşməni, cəllad Andronikin anadan olmasının 100 illiyi üçün A. Mikoyanın köməyi ilə Moskvadan razılıq alındı. Bu, 1965-ci ildə uydurma “Erməni genosidinin 50 illiyi” ilə bir dövrə təyin olunmuşdur. Həmin il aprelin 23-də Yerevan şəhərində 400 minlik nümayiş keçirildi. Bu nümayişdəki sərsəm çıxışlar və əllərdə tutulmuş “Dağlıq Qarabağ bizimdir”, “Naxçıvan Ermənistanın torpağıdır”, “Ermənilər 1915-ci ilin qisasını almaq vaxtıdır, birləşək” kimi plakatlar daşnaksütyunun fürsət gözlədiyini göstərirdi. Uzun illərdən bəri fəaliyyət göstərən “Daşnaksütyun” elə həmin dövrlərdən erməni kommunistlərinin, hökümət, partiya nümayəndələrinin himayəçiliyi ilə açıq fəaliyyətə keçdi. Məhz elə bu vaxt bədnam “Qarabağ komitəsi” və b. milliyyətçi, şovinist təmayüllü leqal və qeyri-leqal təşkilatlar, dərnəklər yarandı. Onların apardıqları təbliğat nəticəsində azərbaycanlılarla ermənilər arasında ziddiyyətlər daha da kəskinləşdi.

1970-1980-cı illərdə artıq SSRİ imperiyasının getdikcə zəifləməsi prosesi gedirdi. Xalq arasında kommunizm ütopiyasına inam azalırdı. İllərdən bəri formalaşmış iznibati amirlik sistemi artıq iflic vəziyyətinə düşmüşdü. Ölkədə tüğyan edən rüşvətxorluq, təsərrüfatsızlıq şişirtmə rəqəmlərlə özünü və cəmiyyəti aldatma bu xəstə imperiyanın dağılmasına gətirib çıxardı. Lakin bu prosesin tezliklə baş verəcəyinə 80-ci illərdə xalqın inamı yox idi. M. Qorbaçov Sov. İKP MK-nın I katibi vəzifəsində, sonra onun siyasi və iqtisadi sahədə elan etdiyi aşkarlıq, demokratiya, pluralizm və sərbəst iqtisadiyyat vəd edən yenidənqurma siyasəti tezliklə göstərdi ki, artıq ölkədə siyasi böhran yetişmişdi. Ölkədə siyasi böhranın yetişməsini duyan ermənilər Moskvadakı və xaricdəki erməni havadarlarından istifadə etdilər.

Bu dövrə Moskvadakı erməni lobbisi M. Qorbaçovu öz toruna salmışdı. Yenə də ermənilər həmişə olduğu kimi SSRİ hökümətinin dağılmasında detanator rolunu oynadılar. Əslində Azərbaycan Respublikası Ermənistana qarşı ərazi iddiası irəli sürməli olduğu halda ermənilər Azərbaycaa qarşı ərazi iddiası etməyə başladılar.

1987-ci ildə oktyabrda Yerevan şəhərindəki Puşkin adına parkda “Qarabağ komitəsi”nin ilk nümayişi keçirildi. Bu komitənin liderləri İqor Muradyan və sonralar Ermənistanın prezidenti olmuş Levon Ter-Petrosyan erməniləri “Qarabağı yenidən Ermənistana” birləşdirmək üçün aktiv mübarizəyə çağırdılar.

Saxtakar erməni təbliğatçıları Azərbaycan haqqında Avropa və Amerikada iftiralar, hədyanlar, yazmaqla dünya ictimaiyyətinin nəzərində azərbaycanlıları “vəhşi”, “sivilizasiyadan geri qalmış xalq” kimi qələmə verirlər. Bununla ermənilər gələcək üçün planlaşdırdıqları separatçılıq əməllərinə haqq qazandırırdılar.

Ermənilərin ərazi iddiaları planının həyata keçirilməsinin ilk mərhələsində “türklərsiz Ermənistan” yaratmaq planı dururdu. Ermənilər qaşrıya qoyduqları bu planlarını həyata keçirdikləri deportasiya mərhələsində son dərəcə amansız vəhşiliklər törətmiş, 217 nəfər azərbaycanlını müxtəlif formalarda qətlə yetirmişlər. 1988-ci ilin yanvar ayının 25-də qədim Azərbaycan torpağı olan Zəngəzur qəzasının Qafan və Mehri rayonlarından zorla qovulmuş yüzlərlə qaçqın Azərbaycan pənah gətirdi. Ziddiyyətlərin kəskinləşdiri ilk dövrlərdə “türklərsiz Ermənistan” yaratmaq işinin ləng getdiyinin görən ermənilər bu işi bir qədər sürətləndirmək üçün Sumqayıt təxribatını təşkil etdilər. Bu faciə zamanı 26 erməni və 6 nəfər azərbaycanlı həlak oldu. Bunun ardınca Ermənistanda yaşayan 200 mindən artıq azərbaycanlılar görünməmiş vəhşiliklə öz ata-baba yurdlarından qovuldular.

Beləliklə, tarixən Qərbi Azərbaycan olan (indiki Ermənistan) ərazidən azərbaycanlıların deportasiyası 1905 – 1907-ci illərdən başlanmış (ermənilər tərəfindən), 1918-1920, 1948-1953-cü illərdə davam etdirilmiş və XX əsrin 80-ci illərinin axırlarında tam başa çatdırılmışdır.