Rusiya Federasiyası və Çin eyni mövqedədir. Lakin qlobal yekdilliyə baxmayaraq, “iki xalq - iki dövlət” layihəsi hələ də reallaşmaqdan uzaqdır. BMT-nin Fələstində iki dövlət planını (181 (II) qətnamə) təsdiq etdiyi 1947-ci il noyabrın 29-dan bu yana təşkilatın Baş Assambleyası ərəb-İsrail problemi, sonra isə Fələstin-İsrail nizamlanması ilə bağlı 139 qətnamə qəbul edib. Onların böyük əksəriyyəti Təl-Əvivin bu və ya digər şəkildə layihənin həyata keçirilməsinə mane olan hərəkətlərini birbaşa pisləyib.



Öz növbəsində, BMT strukturunun ən mühüm qurumu olan Təhlükəsizlik Şurası, hətta iki sistem arasında qlobal geosiyasi qarşıdurma şəraitində belə, bu məsələ ilə bağlı 189 qətnamə qəbul edib və onların əksəriyyəti İsrailin müəyyən hərəkətlərinin yolverilməzliyinə də işarə edib.

İki dövlət layihəsi 2000-ci ildə Kemp Devid və 2001-ci ildə Taba sammitlərində danışıqlar üçün əsas olub. Bu, həm də ərəb dünyasının bütün dövlətləri tərəfindən qəbul edilmiş “Ərəb Sülh Təşəbbüsü”nün əsas tezisidir. Oktyabrın 7-dən bəri Moskva, Vaşinqton, Brüssel, Pekin və yenə də BMT-nin baş katibinin ofisində bu konsepsiyanın həyata keçirilməsi üçün ardıcıl çıxışlar ediblər.



Səbəb 1: Fələstində birliyin olmaması

Yanvarın 21-də Qəzza zolağında hərbi əməliyyatın görünən dalana dirənməsi fonunda beş ərəb dövləti münaqişənin həlli planı təklif edib. Onda birinci məqam hərbi əməliyyatların dayandırılmasıdır. Siyahının sonunda İsrailin suveren Fələstin dövlətinin yaradılmasına razılıq verməsi şərti ilə Qəzza zolağının yenidən qurulması və orada təhlükəsizliyin təmin edilməsinə iqtisadi yardım göstərilib.

Kompromis lider kimi Fələstin Milli Administrasiyasının 88 yaşlı rəhbəri Mahmud Abbasın yerinə layihənin müəllifləri Dünya Bankının keçmiş yüksək vəzifəli məmuru, hazırda Fələstin İnvestisiya Fondunun rəhbəri Məhəmməd Mustafanı təklif edirlər. Bu seçim bu gün Fələstin dövlətçiliyi ideyasının həyata keçirilməsinə mane olan bir neçə amildən birincisi ilə bağlıdır: region rəhbərliyində siyasi birliyin olmaması.

Fələstindəki əsas siyasi qüvvələr əhali arasında dəstəyini itirir və bu xroniki problem nizamlanma prosesini xeyli çətinləşdirir. HƏMAS və FƏTH arasında münasibətlər soyuq və barışmaz olaraq qalmaqda davam edir. Oktyabrın 7-də baş verən hücum və İsrail ordsunun əməliyyatları birlik gətirmədi. Ənənəvi olaraq, münaqişənin aktiv fazası səngidikdən sonra HƏMAS-a dəstək azalır.

Legitimlik böhranı Fələstin xalqı adından çıxış edən bütün siyasi qüvvələr üçün əhəmiyyətli problemdir. HƏMAS və Fəth yaxınlaşmağa, ən yaxşı halda dialoqa hazır deyil. Siyasi həll üçün çalışan müstəqil Fələstinin tərəfdarları yeni simalar axtarmağa məcbur olurlar. Bu, bir tərəfdən son dərəcə çətin işdir, digər tərəfdən isə hər iki tərəfin aşağı reytinqini nəzərə alsaq, mümkünsüz görünür.



Səbəb 2: İsrail cəmiyyətində əhval-ruhiyyə

Ərəb dövlətlərinin bəyanatından bir gün sonra Avropa İttifaqı ölkələrinin xarici işlər nazirləri İsrail və Fələstin diplomatları ilə görüşlər keçiriblər. Onların təqdim etdiyi plan iki dövlət ideyasının praktiki həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bununla belə, Brüsselin sülh təşəbbüsü, bütün əvvəlkilər kimi, Qərbi Qüdsün bu məsələ ilə bağlı hər hansı müzakirələrə belə başlamaq istəməməsi ilə qarşılanıb.

Nəticədə Aİ-nin İsrailə qarşı sanksiyaları müzakirə etməyə başladığı bildirilir. Adı açıqlanmayan bir avropalı məmurun Financial Times-a verdiyi məlumata görə, “Bu qərarı Netanyahuya tətbiq etmək çətindir, lakin o, yəqin ki, həmişəlik vəzifədə olmayacaq”.
İsraillilərin müstəqil Fələstinin yaradılması ehtimalını qətiyyətlə rədd etməsi Benyamin Netanyahu hökumətinin fərqləndirici xüsusiyyəti deyil. Qərbdə iki dövlət prinsipinin həyata keçirilməsinin zəruriliyi ilə bağlı söhbətlər təkrar-təkrar başlayanda onların bunu necə həyata keçirəcəklərini təsəvvür etmək çox çətindir.

Sabah Netanyahu əgər Fələstin dövlətçiliyindən danışsa, onun gələcəyini proqnozlaşdırmaq asan olacaq. Belə ki, siyasətçinin karyerası ən yaxşı halda 7 oktyabr hadisələrinin istintaqı başa çatdıqdan sonra küçədə, ən pis halda həbsxanada başa çatacaq.

Benyamin Netanyahu hökuməti həqiqətən də İsrail tarixində ən sağçı adlanır ki, bunu ayrı-ayrı nazirlər xüsusilə aydın şəkildə nümayiş etdirir. Bununla belə, Netanyahunun qaçılmaz kimi görünən istefası belə müstəqil Fələstin layihəsini reallığa yaxınlaşdırmayacaq.



Səbəb 3: Qərbin mövqeyi

HƏMAS-ın terror hücumu, sonrakı hərbi əməliyyat və çoxlu sayda mülki itki Vaşinqton və Brüsselin ictimai ritorikasının tədricən dəyişməsinə kömək etdi. Ancaq sözlərdən sonra heç bir hərəkət olmadı. Onsuzda ABŞ və Aİ dəfələrlə ikiüzlülükdə ittiham olunublar.

Əgər avropalılar və amerikalılar həqiqətən də iki dövlətli həll ideyasını təbliğ etmək niyyətində idilərsə, yəqin ki, İsrail rəhbərliyinə müəyyən təzyiq göstərmək faydalı olardı. Ancaq bunların heç biri baş vermir.

Qərbi və ABŞ-ın hadisələr soyuq baxışı və yalnız kağız üzərində bəyanatları İsrail üçün də yorucudur. Çünki, terrora mərzu qalan Tel-Əviv ABŞ-ın söz yığınından başqa konkret addımını görmədi. Əvəzində ABŞ-ın ən yaxın “müttəfiqi” Qərbdən sanksiyalar ifadəsini eşitdi. İsrailin özü də Qərb küləyinə inanmır. Arxanda duranların əlində sabah bıçaq olma ehtimalını Tel-Əviv yaxşı anlayır. Tarix də bunu dəfərlərlə göstərib.



Səbəb 4: ABŞ seçkiləri

Demokratik elitaların əksəriyyətinin Netanyahu hökumətindən ultrasağçılara və şəxsən İsrailin baş nazirinə qarşı açıq düşmən münasibəti çoxdan məlumdur. Bundan əlavə, Demokratik Partiyanın rəsmiləri və sponsorları arasında müharibə əleyhinə olanlar üstünlük təşkil edir.

Lakin buna baxmayaraq, Bayden administrasiyası İsraili silahla təmin etməkdə davam edir və məlum olduğu kimi, bu yardımı Ukraynaya dəstəklə əlaqələndirilir. Bu ikililiyin səbəbi, bütün nizamlanma məsələsi kimi, əsas hadisəsi ABŞ prezident seçkiləri olan qlobal siyasi kontekstin bir hissəsidir. Amerikalı dindarların 24-37%-i yevangelist protestantlardır.

İndi İsrailə yardımı dayandırmaq səslərini Donald Trampa vermək deməkdir. Belə olan halda respublikaçılar öz fikirlərini əldən verməyəcək və bu qərarı hazırkı administrasiyanın növbəti xarici siyasət uğursuzluğu kimi təqdim edəcəklər.



İdeya ideya olaraq qalır

Buna baxmayaraq, bütün yuxarıda deyilənlərdən əsas problem Fələstin hərəkatındakı vəziyyət və ya effektiv xarici təzyiqin olmaması deyil, heç bir güzəştə getməyə hazır olmayan İsrail siyasi sinfinin mövqeyidir.

Ritorik nöqteyi-nəzərdən İsrail heç vaxt ABŞ və ya ərəb ölkələrinin onlara təklif edə biləcəyi təhlükəsizlik mexanizmləri ilə kifayətlənməyəcək. Bu mövqe münaqişənin iki dövlət prinsipi ilə həllini mümkünsüz edir. İsrail “bir dövlətdə iki xalq” ideyasında israr etməkdə davam edir. Bu mənada İsrail ən ənənəvi oxunuşda Yaxın Şərq dövləti olaraq qalır. Bu, qalib olan konkret cəmiyyətin vəziyyətidir. Qalanları ikinci dərəcəli vəzifələr tutur. (İzvestiya nəşri)

İlkin Nəcəfzadə
AzVision.az